کودکان ازجمله اقلیت‌هایی هستند که همواره به مراقبت نیاز دارند و درصورت آسیب دیدن، رفع عوارض آن بسیار پیچیده و مشکل خواهد بود و در بلندمدت جامعه را نیز درگیر خواهد کرد. درمیانِ آسیب‌های تهدیدکنندۀ کودکان، کار کودکان، خصوصاً زباله‌گردی به‌مثابه آسیب‌زاترین و آلوده‌ترین نوع کار کودک، در منافات با کرامت انسانی شناخته شده است.
بازیافت زباله در کشور ما، ایران، صنعتی سودآور است، اما متأسفانه عوامل متعددی، ازجمله تفکیک نشدن زباله در مبدأ، نبود امکانات و سازوکارهای استاندارد جمع‌آوری و تفکیک زباله، و همچنین ضعف آموزش، موجب شده است تا در این صنعت، از انسان‌ها به‌عنوان ابزار جمع‌آوری و تفکیک زباله استفاده شود. به‌دلیل غیررسمی بودن صنعت زباله در ایران، در این صنعت، قانون کار و سایر استانداردهای مرسوم در مشاغل گوناگون رعایت نمی‌شود. ازاین‌رو، شاغلان در این بخش از مزایای شغلی همچون بیمه و خدمات بهداشتی، محروم‌اند و کاری بسیار پرخطر و آسیب‌زا را در ساعت‌های کاری طولانی و محیطی بیش‌ازحد آلوده انجام می‌دهند. این عوامل و عوامل دیگری سبب شده است تا نیروی انسانی شاغل در صنعت زباله اغلب مهاجران و کودکان باشند و زباله گردی کودکان به وجود آید.
کودک زباله‌گرد مانند شبحی است که با لباس و صورت آلوده استثمار شده است و دیده نمی‌شود. یافته‌های این پژوهش نشان داد سود سرشار چهارصدمیلیاردی پسماند خشک سالانه به جیب شهرداری‌ها و پیمانکاران ریخته می‌شود و این موضوع وقتی غم‌انگیزتر می‌شود که بدانیم هر زباله‌گرد در روز تا صد و پنجاه کیلو زباله جمع می‌کند، ولی سهم و درآمدش از این تجارت عظیم تنها هجده درصد است و کودکان زباله‌گرد تنها و تنها شش‌درصد از این تجارت سهم می‌برند و درآمد دارند. بیشترِ زباله‌گردان افرادی هستند که از هرات افغانستان به‌صورت غیرقانونی به ایران مهاجرت کرده‌اند. البته در شرایط فعلی، تنگناهای اقتصادی باعث شده است تا خانواده‌ها و کودکان ایرانی نیز به چرخۀ زباله‌گردی و زباله گردی کودکان بپیوندند.
در این بین، سازمان جهانی کارILO کار نوجوانان را در مشاغل خاصی مانند کار خانگی با درنظر گرفتن برخی شرایط و تمهیدات، به‌رسمیت می‌شناسد. همچنین مادّۀ 79 قانون کار جمهوری اسلامی ایران نیز کار کودکان بالای 15 سال را مجاز دانسته است. به‌نظر می‌رسد که این ظرفیت قانونی باتوجه‌به شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران و به‌طور خاص باتوجه‌به پیچیدگی‌های مضاعف وضعیت کودکان کار مهاجر ساکن در ایران می‌تواند و باید بیش‌ازپیش مورد توجه قرار گیرد، در غیر این صورت، ممنوعیت کار کودک و بستن کارگاه‌های اشتغال آنان بدون داشتن برنامۀ بعدی و جای‌گزین برای این کودکان درجهت تأمین معیشت آنان، زمینه‌ساز زیرزمینی‌شدن این مشاغل خواهد شد. بنابراین این پژوهش هدف نهایی خود را حذف کامل کار کودکان در صنعت زباله می‌داند و بر همین اساس، راه‌کارهای بلندمدتی ارائه داده است. ازطرفی نیز، یافته‌های تحقیق و واقعیت‌های زندگی این کودکان نشان داده است که تا رسیدن به نقطۀ حذف این پدیده، باید از ظرفیت‌های قانونی موجود بهره گرفت و راه‌کارهای میان‌مدت و کوتاه‌مدتی را نیز برای بهبود کیفیت زندگی این کودکان اندیشید. درنتیجه، در بخش راه‌کارهای پیشنهادی، باتوجه‌به واقعیت‌های موجود و با درنظر گرفتن ظرفیت‌های قانونی، راه‌کارها در سه بخش بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت طرح شده‌اند. راه‌کارهای بلندمدت حذف کامل کار کودک را هدف قرار داده‌اند، اما باتوجه‌به واقعیت‌های موجود تا رسیدن به نقطۀ حذف کامل کار کودک، ضروری است راه‌کارهای میان‌مدتی نیز برای بهبود کیفیت زندگی کودکان کار درنظر گرفته شود. این راه‌کارها برخی از انواع کار کودک را تحت شرایط خاصی به‌رسمیت می‌شناسند.
سرنوشت کودکان کار پس از خروج از چرخ زباله‌گردی و خطر ورود آن‌ها به چرخه‌های پنهانی و به‌مراتب خطرناک‌تر یکی از دغدغه‌های اساسی ما در این پروژه بوده است. چه‌بسا یکی از دستاوردهای اصلی این پروژه نیز پاسخ‌گویی به همین دغدغه، یعنی یافتن و ارائۀ دستورالعمل‌هایی باشد که می‌تواند راه‌حل یا دست‌کم مُسکن و التیام‌بخشی برای این معضل بزرگ باشد.
بررسی‌های گستردۀ میدانی گروه پژوهشی و همچنین تطبیق یافته‌های میدانی با نظریه‌های علمی به ما نشان داد که معضل کودک زباله‌گرد باید در مبدأ آن، یعنی افغانستان، خشکانده شود و این میسر نمی‌شود مگر به‌واسطۀ سازوکارهای حمایتی نهادهایی همچون یونیسف، تشکل‌های مردم‌نهاد در افغانستان و ایران، سفارت افغانستان، سازمان‌های دولتی نظیر بهزیستی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و همکاری ادارۀ کلّ امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور.
این پژوهش درکنار ارائۀ راه‌کارهای دیگر، بر این نکته هم تأکید می‌کند که در وهلۀ اول کودکان زیر 15 سال باید به‌همراه بسته‌های حمایتی و مالی درصورت داشتن امنیت به کشور خود بازگردانده شوند تا ضمن این‌که دوران کودکی خود را در کانون بی‌تنش و ایمن خانواده سپری می‌کنند، وارد چرخۀ آموزشی شوند و توانمندی‌های لازم برای دوران بزرگ‌سالی را به‌دست آورند. براساس واقعیت‌های موجود، این پژوهش بین کودکان زیر سن 15 سال و افراد بزرگ‌تر تمایز و تفکیک قائل می‌شود. برای کودکان کمتر از 15 سال، راه‌کارهایی درجهت بازگشت به آغوش مادر در کشور مبدأ و ورود به چرخۀ آموزش و یادگیری ارائه شده است. اما برای افراد 15تا 18 ساله، باتوجه‌به تنگناهای معیشتی و ویژگی‌های فرهنگی جامعۀ مبدأ و با استفاده از ظرفیت‌های موجود در قانون کار، پیشنهاد شده است که کار آنان تحت شرایط خاصی، ازجمله حضور سرپرست این افراد در ایران و به‌ازای بهره‌مندی از بیمه و دریافت برخی خدمات و مزایا مانند کار نیمه‌وقت، کار متناسب با سن و توانایی جسمی کودکان، ممنوعیت کار در شب، اسکان در سکونتگاه‌های استاندارد و اجباری‌شدن تحصیل، به‌رسمیت شناخته شود و این کودکان به‌صورت قانونی وارد شبکۀ کار و اشتغال قانونی شوند.
مسئلۀ بسیار مهم دیگری که ما در این پژوهش و در اواخر کار با آن مواجه شدیم و مایلم در این‌جا، آن را با شما به‌اشتراک بگذارم، مسئلۀ رشد چشم‌گیر زباله‌گردان ایرانی است. در فازهای پایانی این پروژه و هم‌زمان با سخت‌ترشدن اوضاع اقتصادی ایران، شاهد افزایش تعداد خانواده‌های ایرانی بودیم که به‌همراه فرزندان خود به زباله‌گردی روی آورده‌اند که این مسئله زنگ خطری را دربارۀ خانواده‌های درگیر و به‌ویژه کودکان ایرانی به صدا درمی‌آورد.
نبودِ مطالعاتِ جامع و هدفمند در زمینۀ پدیدۀ شایع زباله‌گردی کودکان، ناشناخته ماندن این معضل، و به‌صدا درآمدن زنگ خطر افزایش کودکان زباله‌گرد انگیزۀ اصلی برای شروع پژوهشی با موضوع زباله‌گردی کودکان بود که با هدف شناخت پدیدۀ زباله‌گردی، بررسی عوامل بسترساز، و کاهش آسیب‌های آن برای کودکان زباله‌گرد به سفارش و حمایت مالی «انجمن حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان» انجام شد که نگارنده سرپرستی این پژوهش را برعهده داشت و درنهایت با عنوان یغمای کودکی “پژوهشی درباب شناخت، پیشگیری و کنترل پدیدۀ زباله‌گردی کودکان در تهران” در سال 1398 منتشر شد تا زوایای آشکار و پنهان پدیدۀ زباله‌گردی کودکان را در مناطق بیست‌ودوگانۀ شهرداری تهران برای نخستین بار واکاوی کند، با امید به این‌که نتایج آن موردتوجه سازمان‌های دولتی همچون شهرداری‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد، و متولیان دفاع از حقوق کودک قرار گیرد.
مصاحبه تصویری زباله گردی کودکان:
