در جامعه ایران، دیدگاه متناقضی دربارۀ ازدواج موقت وجود دارد. موافقانِ این امر ازدواجِ موقت را عاملی برای جلوگیری از فحشا و انحطاط اخلاقی جامعه می‌دانند، درحالی‌که مخالفانْ آن را راهی درپی هوسرانی و عشرت‌طلبی مردان و نقض حقوق زنان و کودکان تلقی می‌کنند. جمعیت قابل‌توجهی از زنان ایران صیغه را پسندیده نمی‌دانند و درنزد آنان این امر همواره با قبح همراه بوده و پذیرفته نیز نبوده است، ولی قانون‌گذاران برای صیغه مشروعیتِ شبه‌قانونی قائل شده‌اند و بخش مذهبی جامعۀ ایران نکاح موقت در قالب صیغۀ محرمیت را پذیرفته است و به آن پایبند است.
زوج در لغت به معنای جفت و در مقابلِ فرد و تک قرار دارد و در اصطلاح به معنای قرین و همنشین است. در تعریف لغوی، به دو موجودی که در کنار یکدیگر قرار گیرند و براساس برنامه‌ای معیّن، هدف مخصوصی داشته باشند، زوج گفته می‌شود. به این معنا، زوجیت، رابطۀ میان دو چیز است؛ به گونه‌ای که وجود یکی بدون دیگری موجب اختلال در کارکرد اصلی و مورد انتظار می‌شود. یکی از مصداق‌های متعارف زوجیت، رابطۀ همسری میان زن و مرد است. برخی محققان، ارزش‌های زوجیت در میان زن و مرد را شامل کشش جنسی، احترام، لذت، پذیرش، اعتماد و همدلی می‌دانند. از مهم‌ترین ارزش‌های میان دو زوج، کشش جنسی یا غریزۀ جنسی است. تزویج، نوعی پیوند و قرارداد است که رابطة زوجیت را بر مبنای رفتار و کشش جنسی در قالب قانونی و اجتماعی مشخصی، میان یک زن و یک مرد برقرار می‌کند. بنابراین از آنجا که در جوامع مختلف، آزادی و محدودیتِ انجامِ رفتارهای جنسی تحت تأثیر عوامل فرهنگی، دینی و اجتماعی همان جامعه است، نظام‌بخشی به روابط جنسی و تعیین محدوده‌ها و قلمروهای این عرصه همواره محل بحث و بررسی بوده است.
در فقه و قانون رسمی کشور، ازدواج موقت و صیغۀ محرمیت، باوجود ماهیت متفاوت آنها، یکسان درنظر گرفته شده و تا امروز به این موضوع به‌عنوان امری مجزا و مستقل توجه نشده است. این درحالی است که ابهام قانونی و مذهبی دربارۀ ازدواج موقت / صیغۀ محرمیت، بدون درنظر گرفتن شرایط اجتماعی ایران، به پیامدهای ناخوشایندی مانند کودک‌همسری، ترک تحصیل کودکان و نوجوانان، نقض حقوق زنان، و آسیب‌های جسمی و روانی به‌ویژه برای دختران و زنان انجامیده است.
انگیزۀ اصلی کار برروی این موضوع، یعنی ازدواج موقت و صیغۀ محرمیت، درطی پروژۀ پژوهشی طنین سکوت، درباره ازدواج زودهنگام کودکان، برای نگارنده ایجاد شد، چراکه در ایران کودکان بسیاری هستند که در قالب صیغۀ محرمیت بدون دخالت قانون‌گذار به عقد یکدیگر درمی‌آیند و همین صیغۀ محرمیت، باوجود خلأهای قانونی و برخی هنجارهای اجتماعی، زمینه‌ساز و تسهیل‌کنندۀ ازدواج زودهنگام آنان می‌شود. در این حوزه، موضوعاتی همچون شیوه‌های نوین صیغه، ضعف‌های قانونی در این زمینه، و اثرات و مضرات آن بر افراد، به‌ویژه زنان، همچنان قابل‌تأمل است.
این پژوهش در چارچوب دیدگاه تفسیرگرایی و رویکرد روش‌شناختی کیفی با استفاده از روش نظریۀ زمینه‌ای در سه کلان‌شهر تهران، اصفهان و مشهد انجام شده است. در روش زمینه‌ای همان‌گونه که پرسش پژوهش را نمی‌توان از ابتدا به دقت مشخص کرد، پیش‌بینی تعداد شرکت‌کنندگان در تحقیق نیز ممکن نیست و حجم نمونه از طریق داده‌های جمع‌آوری‌شده و تحلیل آنها مشخص می‌شود. لازم به ذکر است که نمونه‌گیری بدون هیچ محدودیتی در تعداد مشارکت‌کنندگان، ادامه می‌یابد تا اشباع نظری صورت گیرد (سرور، 1393: 146).
به دلیل حساسیت فرهنگی و دینی موضوع پژوهش و دشواری دسترسی به نمونه‌ها از روش نمونه‌گیری غیرتصادفی استفاده شد. اشباع نظری و اشباع داده پس از انجام 100 مصاحبه به دست آمد و برای اطمینان بیشتر، مصاحبه‌های بیشتری صورت گرفت. پس از انجام 216 نفر مصاحبه، دربارۀ اشباع نظری و جامعیت پژوهش به اقناع رسیدیم. البته در این مسیر از نظارت و رهنمودهای متخصصان روش کیفی نیز بهره بردیم. از مجموع 216 نفر مطالعه‌شده، 35 درصد مرد و 65 درصد زن بودند. همچنین به منظور غنی‌تر کردن مطالعه با کارشناسان مذهبی و فقیهان، کارشناسان حقوقی و وکلا و دفاتر ثبت ازدواج و طلاق نیز مصاحبه کردیم.
اطلاعات و داده‌های پژوهش حاضر با استفاده از تکنیک مصاحبۀ آزاد و عمیق جمع‌آوری شده است. نخست مصاحبه‌ها گردآوری شد و سپس با استفاده از کدگذاری نظری (باز، محوری و گزینشی) آنها را تجزیه و تحلیل کردیم. به منظور گردآوری داده‌ها، ابتدا برای دستیابی به مفاهیم و مقوله‌های مهمِ مشارکت‌کنندگان، روش مصاحبۀ گفت‌وگوی غیررسمی را به کار گرفتیم. در مرحلۀ دوم، مقوله‌ها و مفاهیم به‌دست‌آمده در فرایند مصاحبه در راستای نمونه‌گیری نظری پیگیری شدند و پس از این مرحله که خطوط کلی مصاحبه‌ها از طریق مفاهیم و مقوله‌ها شکل گرفتند، پرسش‌های مصاحبه با استفاده از روش مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته، استاندارد شد و این فرایند تا اشباع نظری ادامه یافت. در ادامه با اجرای کدگذاری باز، همزمان با جمع‌آوری داده‌ها، مقوله‌های عمده، زیرمقوله‌ها و مفاهیم به دست آمدند. با انجام کدگذاری محوری، زیرمقوله‌ها به یکدیگر و به مقوله‌های عمده ربط پیدا کردند و نوع مقوله‌ها از حیث علّی و فرایندی و پیامدی بودن، مشخص شدند.
کتاب خانه‌ای بر روی آب، علاوه‌بر بررسی پیامدهای صیغۀ محرمیت بر ازدواج کودکان، به بروز و شیوع شیوه‌های نوین صیغۀ بزرگ‌سالان، ضعف‌های قانونی و اثرات آن بر افراد، به‌ویژه زنان، در موارد مهریه، نفقه، حضانت، و بارداری‌های ناخواسته می‌پردازد و برای نخستین بار موضوع صیغۀ محرمیت را در ایران مورد مطالعه قرار داده است و ازدواج موقت و شیوه‌های جدید و تغییر نگرش نسبت‌به آن را در جامعۀ شهری کلان‌شهرهای تهران، مشهد و اصفهان با آمار بالا بررسی کرده است.
کتاب خانه‌ای بر روی آب “پژوهشی جامع درباب صیغه محرمیت و ازدواج موقت” را نشر مهری چاپ کرده است و نسخۀ کامل آن در وبگاه شخصی نویسنده موجود است.
مصاحبه‌های تصویری:
مطالعه بیشتر مطالعه کمتر
