English
Kurdish (کوردی)
چکیده
ختنه زنان شامل تمام اقداماتی است که منجر به بریدن بخش یا تمام قسمتهای خارجی دستگاه تناسلی زنان شده و یا به عبارت دیگر، وارد آوردن هر گونه آسیب به دلایل غیر پزشکی به این ناحیه است. ختنه، مصداق بارز خشونت علیه زنان بویژه کودکان و دختران می‌باشد که در مناطق مختلف دنیا این معضل اجتماعی وجود دارد. در ایران نیز ختنه دختران پدیده‌ای غیر معمول نیست اما از سوی دولت، وزارتخانهها و سازمانهای مرتبط نادیده گرفته میشود.
هدف این پژوهش بررسی جامع ختنه زنان در ایران بود که برای اولین بار در ایران در بازه زمانی 1384 الی 1394 انجام شد. روش این پژوهش توصیفی –پیمایشی و میدانی در سطح کلان بود همچنین ابزار و تکنیکهای تحقیق پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده مشارکتی بود. نتایج تحقیق بیان می‌دارد که ختنه زنان در میان اهل تسنن، شاخه شافعی مذهب در بخشهایی از استان‌های هرمزگان، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی از دیرباز رایج بوده و خوشبختانه در سالهای اخیر رو به کاهش نهاده است. یافتههای تحقیق حاکی از آن است که مهمترین دلایل ختنه زنان در این مناطق شامل توجیهات مذهبی و شرعی، عدم آگاهی، تحصیلات پایین و بی سوادی، فقر، فرهنگ مردسالارانه و باورهایی در مورد پاکدامنی، بهداشت و زیبایی بوده است. همچنین راهکارهایی به منظور پیشگیری و مقابله با ختنه زنان پیشنهاد شده است که عبارتند از:
پذیرش موجودیت ختنه و موضوعیت آن از سوی دولت و وزارتخانهها مرتبط، انجام اقدامات حقوقی و الزام آور در جهت پیشگیری و مبارزه با آن از سوی دولت و بسترسازی فرهنگی، ورود این الزامات در حوزه قضایی، بهداشتی و آموزشی، اختصاص خدمات بهداشتی ملی و خدمات اجتماعی بویژه در مناطق مذکور که اعتماد بین دولت و مردم شکل بگیرد. حمایت روحانیون و منتفذان دینی از مبارزه با ختنه دختران و صدور فتواهای شرعی مبنی بر غیر شرعی بودن و مضر بودن ختنه دختران و زنان، برنامهریزی کاربردی برای استفاده از رسانهها در حوزه مقابله با ختنه زنان و افزایش آگاهیهای بهداشتی و روانشناختی، تقویت سازمانهای مردم نهاد و غیردولتی به منظور بستر سازی فرهنگی و آگاهی بخشی در حوزه ختنه دختران.
واژگان کلیدی: خشونت علیه زنان، ختنه دختران، باورهای فرهنگی، مذهب.
مقدمه
طبق کنوانسیونها و قوانین حقوق بشرِ سازمان ملل، ختنه دختران یا بریدن آلت تناسلی زنان آئینی است کهن، که برخی جنبههای اساسی حقوق جنسی زنان و کودکان را نقض میکند. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت (1997) ختنه زنان عبارت است از كليه روش‌هایی كه منجر به آسيب رساندن يا خارج كردن تمام يا قسمتي از دستگاه تناسلي زنان براساس اهداف فرهنگي يا ساير دلايل غير طبي ميشود (تيلور، 2003) در تعريف ديگري بريدن آلت تناسلي زنان، شامل همه روشهاي برداشت جزئي يا كلي از بخش خارجي دستگاه تناسلي زنان بدون دلايل خاص پزشكي می‌باشد (جنتنت و همکاران، 2009).
سازمان جهانی بهداشت در یک تقسیم بندی، ختنه دختران را در چهار نوع دسته، طبقه بندی نموده است. نوع اول برداشتن کلی یا جزئی کلیتوریس و یا غلفه است (کلیتوریدکتومی)، نوع دوم برداشتن کلی یا جزئی کلیتوریس و لبهای کوچک فرج، با یا بدون بریدن لبهای بزرگ فرج، نوع سوم که به نوع فرعونی هم شهرت دارد، هرگونه تنگ کردن مجرای مهبل با ایجاد یک مهر و موم پوششی با قطع کردن و تغییر مکان دادن لبهای کوچک فرج و یا لبهای بزرگ فرج، با یا بدون بریدن کلیتوریس است و نوع چهارم هرگونه عمل خطرناک دیگر بر روی آلت تناسلی زنان به مقصودی غیر پزشکی. مانند سوراخ کردن، سوزن زدن، شکافتن و غیره. در این نوع ختنه هیچ بافتی برداشته نمیشود. معمولا ختنه توسط زنان سالخورده، ماماها و حتی آرایشگران انجام میشود (منیرو و همکاران،2000؛ سازمان جهانی بهداشت، 2008). ختنه کردن دختران عواقبی نامطلوبی بر روی سلامت جسم و روان دختران دارد؛ این عمل گاهی زندگی قربانیان را میگیرد و گاهی عوارض آن تا پایان عمرگریبانگیرشان خواهد بود.
از آنجا که ختنه دختران بدون بیهوشی و بدون رضایت آنان صورت میگیرد با دردی عظیم همراه است. معمولاً این عمل در محیطی غیربهداشتی بر روی دختران خردسالی انجام میشود که عموماً 4 تا 12 سال دارند. این عمل معمولاً به دست ختنه کنندگان سنتی انجام میگیرد. اغلب آنها زنانی هستند که هیچگونه آموزش پزشکی در این خصوص ندیدهاند و تنها پشتوانهشان در این کار تجربهای است که طی سالیان کسب کردهاند. آنها برای بریدن از وسایلی چون تیغ ریشتراشی، قیچی یا چاقو استفاده میکنند و پس از عمل نیز غالباً محل زخم را با نخ و گاهی با سیم میدوزند. این عمل نه تنها هیچ گونه توجیه پزشکی ندارد بلکه، بسته به نوع و شدت آن، به برخی عملکردهای اصلی بدن زنان صدمه میزند و در طول زندگی عواقبی وخیم برای سلامتی جسم و روان آنان بدنبال دارد، از جمله دردهای شدید، عفونت، آثار سوء در تولد فرزند، دشواری در دفع ادرار، دشواری در انجام عمل جنسی، کاهش چشمگیر لذت جنسی و آسیبهای روحی و روانی متعدد.
ختنه دختران در کشورهای متفاوتی وجود دارد و نمی‌توان بیان نمود که مخصوص خاورمیانه یا آفریقا، یا فقط در میان مسلمانان، یهودیان یا مسیحیان است. ختنه دختران در میان جوامع مسلمان خاور میانه و در کشورهایی از جمله ایران نیز سابقهای طولانی دارد و این عمل در نواحی جنوبی و غربی کشور ایران معمول است (احمدی، 2016).
در ایران ختنه دختران هنوز موضوع بحث عمومی نیست و به ندرت از آن سخن میرود. با وجود روشنگریهایِ چند سال اخیر، ختنه دختران در ایران موضوعی مکتوم و محرمانه است، هم پیش از تلاش برای اینکه ایران در فهرست جهانی کشورهایی که دختران را ختنه میکنند قرار بگیرد و هم پس از آن. وزاتخانههای مربوطه در دولت ایران وجود آن را انکار یا مخفی میکنند در اغلب موارد، نمایندگان رسمی یا افراد محلی منکر آن هستند، چون ختنه دختران را عملی مربوط به اهل تسنن میداند و نمیخواهد خود را درگیر آن کند. بعلاوه، مسئله ختنه دختران تا کنون توجه وزارتخانهها یا دیگر نهادهای دولتی و مردمی نظیر وزارت بهداشت، سازمان بهزیستی یا دانشگاهها را نیز به خود جلب نکرده است.
تحقیقات دانشگاهی و یا کارهای عملی در این حوزه بسیار محدود و مربوط به مقطع زمانی محدود و مکانی خاص می‌باشد که بیشتری خبری و از نوع پایان‌نامه‌های دانشجویی بوده است. عدم توجه مسئولان دولتی و انجمن‌های تحقیقاتی و دانشگاهی به این واقعیت عینی که باعث نقض حقوق دختران و کودکان میشود، از دلایل اهمیت و توجه ویژه به این نوع تحقیقات است. نگارنده بر اساس تحقیقات و پژوهش‌های میدانی در این حوزه در پی پاسخگویی به این پرسش‌ها است که میزان رواج ختنه دختران در ایران به چه صورت است و چه عواملی، موجبات تدوام این اقدام ضد حقوق انسانی را سبب میشود و در نهایت چه راهکارهایی برای مقابله با این معضل اجتماعی وجود دارد.
ادبیات تحقیق
منشاء تاریخی ختنه کردن دختران معلوم نیست. محققان خواستگاه جغرافیایی این عمل را اطراف رود نیل در مصر باستان به منظور جلوگیری از بارداری زنان بویژه بردگان و زمان آن را بیش از دو هزار سال قبل میدانند. تمدن‌های روم و عرب نیز این عمل را با پاکدامنی و بکارت جنسی پیوند میدهند. علاوه بر منشاء تاریخی ختنه این عمل، در دوره معاصر نیز در کشورهای مختلف نیز رخ میدهد. به گزارش یونیسف، ختنه دختران عمدتاً در 29 کشور واقع در آفریقا، بعضی کشورهای آسیا و خاورمیانه و نیز میان برخی مهاجران مقیم آمریکای شمالی، استرالیا، خاورمیانه و اروپا رواج دارد. گزارش‌های اخیر یونیسف حکایت از آن دارد که امروزه حدود 130 میلیون نفر زن و دختر در سراسر جهان زندگی میکنند که قربانی یکی از انواع ختنه دختران بودهاند و سالانه حدود دو میلیون نفر نیز به شمار ایشان افزوده میشود (یونیسف،2014). چرایی ختنه دختران کاملاً وابسته به جوامعی است که این عمل در آنجا معمول است. در این جوامع برای توجیه برداشتن بخشی از بدن دختران انواع و اقسام دلایل وجود دارد.
این توجیهات پیوند مستقیم دارد با تاریخ و ایدئولوژی این جوامع که بعضاً بر مبنای نابرابریهای جنسیتی و مهار تمایلات جنسی زنان شکل‌گرفته‌اند. نظریه پردازان، انگیزه اصلی ختنه کردن دختران را مهار میل جنسی زنان در جوامع مرد سالار ذکر کردهاند. در برخی موارد آن را نوعی مناسک ورود به بزرگسالی و پیوستن به زنان بالغ دانسته‌اند. این عمل به دلیل باورهایی فرهنگی و مذهبی صورت میگیرد و افراد را به این عمل وا می‌دارد که اهم آنها عبارتند از: پاکدامنی و حفظ بکارت، دفاع از حیثیت و آبروی خانواده، عمل به دستورات مذهبی سلامت، زیبایی و انگیزه‌های اقتصادی در ازدواج از جمله گرفتن شیر بها (لیندورفر، 2007؛ احمدی، 1394). اعتقاد بر این است دخترانی که ختنه میشوند در واقع از کودکی به بزرگسالی انتقال یافته‌اند. بر همین مبنا آنها زودتر ازدواج میکنند.
کودکانی که هنوز بزرگ نشده‌اند و در نقش کودک همسر، در معرض آسیبهای جسمی و روانی فراینده قرار خواهند گرفت (احمد، 1395). ختنه کردن دختران سنتی است دیرین که به پیش از اسلام یا مسیحیت برمیگردد، با این همه بسیاری گفتمانها ختنه زنان را به دین ربط میدهند و آن را یکی از الزامات دین اسلام میدانند. درست است که ختنه زنان در برخی کشورهای مسلمان رایج است، ولی باید تأکید کرد که نه در کتاب مقدس و قرآن ذکری از ختنه زنان هست و نه در هیچ یک از متون معتبر مسیحی و اسلامی (روزی، 2013).
در بخشهایی از ایران که ختنه دختران صورت میگیرد، مذهب و سنت عامل اصلی حمایت از این پدیده می‌باشد. لازم به ذکر است که در میان بیشتر مسلمانان جهان، ختنه دختران انجام نمیشود. ولی برخی از فرقههای اسلامی از جمله شافعی مذاهب در ایران، این پدیده را نوعی عمل شرعی قلمداد میکنند. قبل از فراگیر شدن اسلام در شبه جزیره عربستان، این رسم در میان اعراب وجود داشته است و در زمان حیات پیامبر اسلام و گسترش اسلام نیز ختنه دختران رایج بوده است. بنابراین، پیش از اسلام ختنه دختران معمول بوده است و مسلم است که پیامبر اسلام، باب ختنه دختران را باز نکرده است. استناد شافعی مذاهب برای شرعی و سنت بودن ختنه دختران، راویتی از کتاب سنن ابو داوود می‌باشد که از احادیث ضعیف می‌باشد و آنها با استناد به آن روایت که موثق نمی‌باشد، این اقدام را انجام میدهند.
به عقیده سید سابق، از علمای بنام و مؤلف فقه السنه تمامی احادیث مربوط به ختنه دختران ناموثق است (احمدی، 2016). بحثهای زیادی حول این موضوع وجود دارد و بسیاری علمای اسلامی ادله و شواهدی در تقبیح ختنه دختران ارایه دادهاند. در سال 2006، کنفرانسی در دانشگاه الازهر قاهره در مصر برگزار شد که بسیاری علمای سرشناس دینی در آن حضور داشتند. در این کنفرانس چنین فتوایی صادر شد که ختنه دختران باید ممنوع شود چرا که عملی خارج از اسلام است. پرفسور علی جمعه، مفتی اعظم مصر در کنفرانس گفت: «ختنه دختران چه از نظر روانی و چه از نظر جسمانی به زنان آسیب میرساند برای حمایت از یکی از عالیترین ارزشهای اسلامی، که همانا آسیب نرساندن به دیگران است طبق فرمایش پیامبر اسلام، ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران جایز نیست و باید عمل ختنه دختران کنار گذاشته شود.
وانگهی این عمل را میتوان تجاوزی علیه بشریت تلقی کرد که مستحق مجازات است». بنابراین میتوان استدلال کرد که این پدیده نه پشتوانه دینی موثقی دارد و نه از لحاظ حقوق بشری مورد تأیید است. ختنه دختران در سالهای اخیر روند نزولی به خود گرفته است. ارتقای آگاهی و آشنا شدن با دنیای مدرن تغییر زیادی در نگرش مردم به ختنه دختران پدید آورده است و رفتار آنان را بسیار دگرگون کرده است. سازمانهای فعال در زمینه‌های حقوق بشر و توسعه جهانی، ختنه دختران را مصداقی از خشونت علیه کودکان و دختران میدانند. طی دهه گذشته هم در سطح منطقهای و هم در سطح جهانی اقدامات مهمی در این زمینه صورت گرفته است. با به رسمیت شناخته شدن تدریجی ختنه دختران به عنوان نقض حقوق بشر، کمپینی جهانی شکل گرفت که هدف آن طرح و وضع قوانین علیه این عمل بود. بسیاری از کشورها اکنون با امضای برخی معاهدات بین المللی و منطقهای ناظر به اشکال مختلف تبعیض و خشونت متعهد حمایت از حقوق زنان و کودکان شدهاند. برای مثال، از 28 کشور آفریقایی که دختران را ختنه میکنند قریب به 17 کشور قوانینی دارند که مشخصاً ختنه دختران را منع میکند.
اغلب کشورهای میزبانِ مهاجرانِ کشورهایی که دختران را ختنه میکنند نیز قوانین خاصی در باب ختنه دختران وضع کردهاند. برخی کشورهای اروپا مثل بریتانیا، سوئد، نوروژ و بلژیک قوانین خاصی وضع کردهاند که این عمل را جرم میداند. درحالی که کشورهای دیگری نظیر فرانسه ذیل برخی مواد کلیتر قوانین کیفری به ختنه دختران رسیدگی میکنند. اما در کشورهای خاورمیانه به دلیل ضعف قوانین منع ختنه، تلاش برای مبارزه با این اقدام نتوانسته به نتیجه مثبتی نایل گردد. این موضوع از سوی مسئولین کاملاً نادیده گرفته شده و از سوی آنها انکار میشود و بیان میکنند که به علّت محدود بودن این پدیده اقدامی انجام نمیشود و بیان نمودهاند که که کانون این موضوعات در آفریقا و کشورهای می‌باشد (مصاحبه رئیس انجمن علمی مددکاران با خبرنگار جهان نیوز، 1388). در خاورمیانه ختنه دختران موضوعی است که در زمره محرمات یا امور به اصطلاح تابو قرار دارد و به طور رسمی به وجود این عمل اذعان نمیشود.
بالطبع، تصویب و اجرای قانون علیه چیزی که وجود آن به رسمیت شناخته نمیشود موضوعیت ندارد. با این همه، برخی دولتها علیه ختنه دختران اقداماتی صورت دادهاند. در ایران به دلیل فقدان حمایت دولتی و فقدان گروههای غیردولتی سازمان یافته مبارزه با ختنه دختران از این هم دشوارتر است. در قوانین موجود ایران بطور مشخص ذکری از ختنه دختران نیست، حقوق ایران از زنان در برابر ختنه حمایت نمیکند. هیچ گونه قانونی برای مجازات ختنه تعیین نشده است اما ذیل برخی قوانین میتوان مثله کردن بدن را قانوناً تحت پیگرد قرار داد و مجازات کرد که میتوان به منشورهای حقوق و مسئولیت‌های زنان ناظر به حق حیات، تمامیت بدنی، حمایت از زنان در برابر قربانی شدن، حق سلامت ذهنی و جسمانی و حمایت از زنان در برابر خشونتهای خانوادگی اشاره نمود.
با این همه از آنجا که اکثر این قوانین جسته گریخته اجرا میشوند، دشوار بتوان مواردی یافت که دعاوی قربانیان ختنه در دادگاه به نتیجه رسیده باشد (علوی، 2015).
دیدگاه اسلام در مورد ختنه زنان
1ـ دیدگاه فقه امامیه
1ـ1ـ بحث روایی
آنچه از روايات صحيحه برمي آيد اين است كه ختنه زنان برخلاف ختنه مردان از واجبات نيست. در ذيل به دو قسم از اين روايات (صحيحه) اشاره مي شود:
در اصول كافي جلد 6 كتاب النكاح باب العقيقه چنين آمده است:
- محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن محبوب عن ابن رئاب عن ابی بصیر قال سالت ابا جعفر (ع) عن الجاریه تسبی من ارض الشرک فتسلم فتصلب لها من یخفضها فلانقدر علی امراه فقال: اما السنة فی الختان علی الرجال و لیس علی النساء (برزگر بفروی، ج 1، 1382 : 853)
ترجمه: محمد بن يحيي از احمد بن محمد از محبوب از ابن رئاب از ابي بصير از امام باقر (ع) درباره كنيزي كه از سرزمين شرك به اسارت گرفته شده و اسلام آورده بود، پرسيدم كه در جستجوي كسي بودند كه وي را ختنه كنند فولي زني را نيافتيم، امام در پاسخ فرمود ختنه بر مردان است و بر زنان واجب نيست.
- محمدبن یحیی عن احمد بن محمد بن عیسی عن محمد بن عیسی عن عبدالله بن سنان عن ابی عبداللّه (ع) قال: ختان الغلام من السنه و خفض الجواری لیس من السنه» (همان).
ترجمه: محمدبن يحيي از احمد بن محمد بن عيسي از محمد بن عيسي از عبدالله بن سنان از اما صادق(ع) كه فرمودند: ختنه پسر سنت است و ختنه دختر سنت نيست.
در روايت ديگري در اصول كافي كه می توان با ديد رجالي سختگير در سند آن ايراد خدشه نمود و آن را ضعيف دانست، اما براساس مباني رجالي خواهد بود، آمده است: «عده من اصحابنا عن سهل بن زیاد عن علی بن اسباط عن خلف بن حماد عن عمرو بن ثابت عن ابی عبدالله (ع) قال کانت امراه یقال لها ام طیبه تخفض الجواری فدعاها رسول الله (ص) فقال لها یا ام طیبه اذا انت خفضت امراه فاشمی و لاتجفی فانه اصفی للون و احظی عندالبعل» (همان).
ترجمه: عده‌اي از اصحاب از سهل بن زياد از علي بن اسباط از خلف بن حماد از عمرو بن ثابت از امام صادق (ع) روايت میکنند كه فرمود: زني به نام ام طيبه دختران را ختنه مي‌كرد پيامبر او را فرا خواند و به او فرمود اي ام طيبه زماني كه زنان را ختنه می‌کني اندكي بگير و تمام آن را برندار اين كار رنگ رخسار را صفا ميبخشد و براي شوهر لذت بخش‌تر است.
در كتاب تهذيب الاحكام جلد 7 كتاب نكاح، نيز رواياتي در باب ختنه زنان آورده شده كه به شرح ذيل مي باشند:
- «عنه عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن هارون بن مسلم عن مسعده بن صدقه عن ابی عبدالله (ع) قال: خفض الجواری مکرمه و لیست من السنه و لاشیئا واجباً وای شی افضل من المکرمه» (برزگر بفرویی، ج 2، 1382: 2162)
ترجمه: از علي بن ابراهيم از پدرش از هارون بن مسلم از مسعده بن صدقه از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود: ختنه زنان مكرمت است اما سنت نيست و واجب نیست. ولی چیزی بافضیلتر از مکرمت است.
- «و عنه عن عده من اصحابنا عن احمد بن محمد بن ابی نصر عن هارون بن لجهم عن محمدبن مسلم عن ابی عبدالله (ع) قال: لما هاجرت النساء الی رسول الله (ص) هاجرت فیهن امراه یقال لها ام حبیب و کانت خافضه تخفض الجواری فلما راها رسول الله قال لها یا ام حبیب العمل الذی کان فی یدک هوفی یدک الیوم قالت نعم یا رسول الله الا ان یکون حراماً فتنهانی عنه قال لا، بل حلال فادنی منی حتی اعلمک قال فدنت منه قال یا ام حبیب اذا انت فعلت فلاتنهکی ای لاتستاصلی واشمی فانه اشرق للوجه واحظی عندالزوج» (همان).
ترجمه: عده‌اي از اصحاب از احمد بن محمد بن ابي نصر از هارون بن الجهم از محمدبن مسلم از امام صادق (ع) كه فرمود: زماني كه زنان به دنبال پيامبر هجرت كردند در ميان ايشان زني بود كه وي را ام حبيب مي گفتند ختنه كننده‌اي بود كه زنان را ختنه مي كرد. هنگامي كه رسول خدا (ص) او را ديد فرمود: اي ام حبيب هنوز مشغول كاري كه در گذشته انجام ميدادي هستي، پاسخ داد آري يا رسول الله، مگر اينكه حرام باشد و مرا از آن نهي بفرمايي. پيامبر فرمود نه، بلكه حلال است؛ نزديكتر بيا تا به تو آموزش دهم. گفت نزديكتر رفتم، سپس پيامبر فرمود: اي ام حبيب وقتي اين كار را انجام می‌دهي زياده‌روي نكن؛ يعني تا انتها مبر و اندكي بگير كه اين عمل چهره را نوراني میکند و براي شوهر لذت بخش‌تر است.
در كتاب من لايحضر الفقيه جلد 3 باب العقيقه از شيخ صدوق نيز چنين آمده است: «و روی غیاث بن ابراهیم عن جعفر بن محمد عن ابیه (ع) قال، قال علی(ع): لاباس ان لا تختتن المراه فاما الرجل فلابد منه» (همان، ج 1: 1446).
ترجمه: غياث بن ابراهيم از امام صادق (ع) كه امام باقر (ع) نقل فرمودند كه علي (ع) فرمودند: ايرادي ندارد كه زن ختنه نشود ولي مرد ناگزير از آن است. آنچه از روايات فوق استنباط ميشود اين است كه اولاً ختنه زنان عمل حرامي نمي باشد. ثانياً واجب نيست. ثالثاً مكرمه براي زنان است و چنانكه خواهد آمد مكرمت خواندن ختنه دختران، در نگاه اغلب فقهاي متقدم استحباب دانسته شده است. جهت روشن شدن موضوع كلام فقها را در اين خصوص بيان می‌کنيم.
2ـ1ـ نظرات فقها
1ـ2ـ1 فقهای متقدم
مرحوم محقق حلي مي‌فرمايد: «و الختان واجب و خفض الجواری مستحب»
ترجمه: ختنه پسران واجب است و ختنه دختران مستحب است (ج 1ـ2، 1386، 666).
علامه حلي مي‌فرمايد: «و خفض الجواری مستحب ….» (1374 : 559)
شهيد اول: «و یستحب خفض النساء و ان بلغن»: (ج 1، 1389: 93)
شهيد ثاني: «و یستحب خفض النساء و ان بلغن ، قال الصادق (ع) خفض النساء مکرمه وای شی افضل من المکرمه» (ج 1، 1389: 340)
علامه مجلسي نيز ختنه زنان رامستحب مي‌داند (ج 1، 1389: 106)
مرحوم صاحب جواهر در مورد ختنه دختران در خصوص استحباب آن قائل به اجماع شده و روايات وارده را در اين خصوص مستفيض و متواتر دانسته است. اما فی الاناث المعبر عنه فی کلام الاصحاب بخفض الجواری فمستحب بلاخلاف، بل الاجماع بقسیمه علیه، و لنصوص مستفیضه فیه او متواتره ….» (ج31، 1386: 262)
با توجه به موارد فوق مشخص ميشود كه مسأله ختنه دختران قبلاً نزد فقهاي متقدم به طور اجماعي مستحب شناخته شده است.
2ـ2ـ1ـ فقهاي معاصر
آيت‌اله خويي
آيت‌اله ابوالقاسم خويي در منها جالصالحين مي‌فرمايد: مستحب است دختر را نيز ختنه كنند، هرچند بالغ شود و بهتر است دختر را در سن هفت سالگي ختنه كنند (فلاح زاده، 1383 : 12).
آيت اله مكارم شيرازي
ختنه كردن دختران و زنان نزد علماي شيعه به اجماع و اتفاق واجب نيست؛ ولي حكم به استحباب آن كرده‌اند. در مورد طريقه آن در روايات تصريح شده كه آن عضو مخصوص از ريشه برداشته نشود، بلكه تنها قسمت بالاي آن برداشته شود؛ توضيح آنكه در بالاي فرج قطعه گوشت كوچكي وجود دارد كه ختنه مربوط به آن است. در حال حاضر هم در محيط اسلامي به اين امر عمل نمي‌شود؛ زيرا به اتفاق علماي شيعه جزء واجبات نيست و لزومي ندارد اقدام به چنين كاري كنند (ج 2، 1387 : 375).
آيت اله صانعي
ختنه دختران، مستحب نبوده و نمي‌باشد. و يك امر مردمي و خواسته افراد در زمان‌ها و مكان‌ها بوده و جهتش همان حسن و زيبايي و كرامت نزد شوهر است. وجوب آن حتي اگر از نظر فقهي و حكم اولي آن، في حد نفسه قابل اثبات باشد، چنانچه موجب بروز ناهنجاري‌هاي فردي و اجتماعي و ضرر گردد و نيز علت و فايده اي بر آن مترتب نباشد، و… چه رسد به همه آنها، به خاطر آن امور و آن شرايط بايد قائل به حرمت و عدم جواز در اين گونه زمان‌ها شد (ج 2، 1384).
آيت‌اله محمد حسين فضل الله
ختنه زنان ساخته و پرداخته اسلام نبوده و سنت و مستحب نمي‌باشد. بلكه اسلام آن را آن را جزو امور پسنديده اجتماعي به حساب آورده است كه ميشود آن را جزو سنت‌ها و رسوم مورد عمل آن زمان (جاهلي) برشمرد. در ادامه آيت اله فضل الله روايت مربوط به ام طيبه را كه سابقاً ذكر نموديم بيان مي‌دارد و مي‌فرمايند: پيامبر (ص) در پرداختن به موضوع ختنه آن را مطلقاً مباح نمي‌شمارد، بلكه نوعي نفرت را در آن برمي‌شمارد. حتي از فرمايش «فلا تنهكي ولاتستاصلي» هم می تواند تحريم شرعي ختنه را فهميد. چرا كه اصولي ها معتقدند ظاهر نهي همان حرمت است، مگر اينكه دليلي بر عدم آن وجودداشته باشد (پايگاه اطلاع رساني آيت اله محمدحسين فضل الله: www.bayynat.ir)
2ـ فقه عامه
در باب ختنه زنان و دختران نزد علماي اهل سنت نيز مشهور، عدم وجوب است. ابن قدامه در مغني تصريح كرده كه قول اكثر اهل علم عدم وجوب است (ابن قدامه، ج 1: 70). در كتب حديث عامه در مسند احمد حنبل نيز عدم وجوب آن در مورد زنان، بدين شرح روايت شده است: «حدثنا عبداله حدثني ابي ثنا سريج ثنا عباد يعني ابن العوام عن الحجاج عن ابي المليح بن اسامه عن ابيه ان النبي صلي الله عليه وسلم قال: الختان سنه للرجال مكرمه للنساء» (احمد حنبل، ج 5: 75) در روايت ديگر نيز چنين آمده «ما اخبرنا ابوالقاسم الشحامي انا ابوسعد محمد بن عبدالرحمان انا ابو احمد محمد بن محمد بن احمد بن اسحاق الحافظ انا ابوالليث سلم بن معاذ التميمي بدمشق نا علي بن حرب نا ابن فضيل عن الحجاج بن ارطاه عن ابي المليح عن شداد بن اوس قال قال نبي (ص) الختان سنه للرجال مكرمه للنساء» (معروف به ابن عساكر، ج 22 : 156).
در فقه شافعي مشهور، وجوب ختنه زنان است. در مغني المحتاج آمده است: «ويجب الختان المراه بجزء اي قطعه من اللحمه الكائنه باعلي الفرج وهي فوق تقبه البول تشبه عرف الديل فاذا قطعت بقي اصلها كالنواه، ويكفي قطع مايقع عليه الاسم» (الشریینی، ج 4: 202).
دركتاب اعانه الطالبين تاليف سيد البكري از فقهاي شافعي نيز آمده است: «لخر ابي داوود وغيره انه (ص) قال: للختانه اشمي ولاتنهكي فانه احظي للمراه واحب للبعل. اي لزياده في لذه جماع و في رواية اسری للوجه اي اكثر لمائه و دمه» (البكري، ج 4 : 175).
دكتر يوسف قرضاوي از مفتيان اهل سنت در كتاب ديدگاه‌هاي فقهي معاصر (ج 1، 1380) در پاسخ به اين سؤال كه؛ حكم اسلام درباره‌ی ختنه كردن دختران چيست؟ بيان مي‌دارد: :
در ارتباط با اين موضوع ميان علما و پزشكان اختلاف است و سالهاست كه بحث و جدل‌هاي پيرامون اين موضوع در مصر جريان دارد. بعضي از پزشكان آن را تأييد میکنند، و بعضي مخالف آن هستند و بعضي هم از علماي اسلامي نيز مؤيد اين موضوع‌اند و بعضي مخالف آن هستند. معتدل‌ترين و نزديك ترين اقوال به واقع، همان ختنه سبك است، همانطور كه در بعضي احاديث ـ اگر چه به درجه صحيح نرسيده باشند ـ در اين باره وارد شده است كه پيامبر به زني كه مي‌خواست چنين عملي را انجام دهد، فرمود: «اشمی و لا تنهکی فانه انضر للوجه و احظی عند الزوج»؛ ختنه در مقدار كم انجام بده كه باعث زيبايي رخسار و لذت بردن شوهر است». ضمناً ممالك اسلامي درباره اين موضوع با يك ديگر اختلاف نظر دارند، بعضي ختنه را انجام میدهند و بعضي انجام نمی‌دهند، خلاصه هركسي ختنه را مناسب و شايسته دخترانش بداند، آن را انجام میدهد. من نيز در اين عصر كنوني اين نظريه را تأييد می‌نمايم و هركسي آن را ترك كند، گناهي بر او نيست؛ زيرا جزء فضايل و مكارم زنان به شمار نمي‌آيد (ص 552).
روش تحقیق
روش تحقیق توصیفی – پیمایشی و در سطح کلان و بر اساس روش گردآوری داده‌ها، تحقیق از نوع کیفی و کمی بود. روش گردآوری بصورت میدانی و ابزار گردهآوری داده پرسشنامه که بر اساس پرسشنامه استاندارد سازمان ملل، تدوین شده بود. تکنیکهای تحقیق مشاهده مشارکتی و مصاحبه بوده است. بازه زمانی این پژوهش از سال 1384 الی 1394 بوده است. براساس تحقیقات و بررسی‌های جامع در کل کشور، مشخص شد که ختنه زنان در شمال غرب، غرب و جنوب ایران در میان اهل سنت شافعی مذهب رواج دارد. بعد از بررسی‌های جامع، زنان و دختران در چهار استان هرمزگان، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب شد. در استان‌های مذکور، شهرها و روستاهایی که ختنه دختران در آن رایج بود شناسایی و به عنوان میدان تحقیق انتخاب گردید و از افراد بومی که آموزش دیده بودند در مصاحبه و تکمیل روند تحقیق استفاده شد و برای اولین بار 1000 مصاحبه برای بررسی موشکافانه و آموزش دادن به اهالی درباره ختنه دختران، در چهار استان هرمزگان، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی انجام شد. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در سطح توصیفی با استفاده از نمودارها و فراوانی و درصدها بوده است و همچنین تحلیل‌های استباطی و تفسیری از یافتهها صورت گرفت.
یافتههای تحقیق
بررسی‌های میدانی نشان داد که در استان‌های هرمزگان، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی ختنه دختران در بخش شافعی مذاهب رواج دارد. یافتهها و مشاهدات حاکی از آن است که نوع اول ختنه یعنی برداشتن غفله که همان پوست ارتجاعی و پوشانده کلیتوریس است، در این استان‌ها رایج است. یافتههای این تحقیق نشان میدهد که عواملی همچون سن، تحصیلات، مذهب، بضاعت خانواده، نگرش مردان نسبت به ختنه، وجود ختانها بر ختنه دختران تأثیر دارد که هر کدام از عوامل به صورت جداگانه ارزیابی و تشریح میشود. همچنین در راستای اهداف تحقیق مداخلهای آزمایشی به منظور مقابله با ختنه دختران صورت گرفت که نتایج آن بیان میشود.
نمودار 1. درصد زنان ختنه شده در گروه 15-29 ساله و 30-49 ساله
نمودار 2. نسبت ختنه زنان 15-29 ساله نسبت زنان 30-49 سال
نمودارهای فوق نشان میدهد که درصد دختران ختنه شده در برخی از روستاهای استان هرمزگان زیاد است، بطوریکه در برخی روستاهای جزایر قشم و هرمز به میزان 60 درصد و در روستاهای پارسیان به کمترین میزان خود، یعنی 31 درصد میرسد. در قسمتهای شمالی این استان از ختنه دختران خبری نیست. استان کرمانشاه در رتبه دوم قرار دارد. در برخی روستاهای پاوه ختنه زنان 51 درصد است. در استان‌های کردستان و آذربایجان غربی این رقم بالنسبه کم است. نتایج حاکی از آن است که تعداد زنان ختنه شده در بازه سنی 30 – 49 سال بیشتر از زنان ختنه شده 15 تا 29 سال است. در از برخی روستاهای استان هرمزگان و جزیره قشم 60 درصد زنان 29 تا 49 ساله ختنه شده بودند؛ از سوی دیگر، بنظر میرسد ختنه دختران در منطقه لکستان کرمانشاه انجام نمیشود و این عمل در آن منطقه منسوخ شده است و در آنجا هیچ موردی از ختنه در میان دختران بین 15 تا 29 سال مشاهده نشد. بدین ترتیب نتایج بدست آمده نوید روندی امید بخش را میدهد، بدین معنا که میزان ختنه دختران در هر چهار استان رو به کاهش است. مثلاً در پیرانشهر واقع در آذربایجان غربی، این میزان در میان نسل جوان کمتر از 10 درصد است.
به همین ترتیب در جوانرود واقع در همان استان، شاهد کاهش شدید از 41 درصد در میان زنان مسنتر به 9 درصد در میان دختران و زنان جوانتر هستیم. در برخی از روستاهای روانسر نیز این کاهش شدید و از 43 درصد به 17 درصد است. نسبت معکوس بین سن و رواج ختنه دختران نشان میدهد زنانی که ختنه شدهاند از آسیبهای این عمل آگاه هستند. نتایج تحقیقات حاکی از این بود که نسل جدید نسلی آگاهتر است و برای پیشبردن زندگی خود تفکری از آن خود دارند. بدین ترتیب، وقتی زوجی ازدواج میکنند ترجیح میدهند دخترشان در معرض آسیبهایی که زنان نسلهای قبل قرار میگرفتند، نباشد.
2- تأثیر تحصیلات بر ختنه دختران
نمودار 3. درصد مادران باسواد و بی سواد که حداقل یک دختر ختنه شده دارند
نمودار 4. نسبت ختنه دختران مادران با سواد به بی سواد
یافتهها حاکی از آن است که داشتن مادر تحصیلکرده تأثیر چشمگیری دارد بر اینکه دختر وی ختنه شود یا نه. بنا به یافتههای موجود میتوان دید که تحصیلات یک زن از عوامل مهم موثر بر تصمیمگیری در مورد ختنه دختر اوست. تحقیقات و نیز گفتگو با زنان نشان داد که زنان دارای تحصیلات عالی ترجیح میدهند دخترانشان را قربانی این عمل نکنند و هرچه تحصیلات مادر کمتر باشد، احتمال بیشتری دارد از سنت‌های مضر همچون ختنه پیروی کند و این عمل را یک هنجار اجتماعی یا تکلیف شرعی بحساب آورد. اما در میان برخی از زنانی که تحصیلات عالی داشتند نیز گاهی مشاهده شد که یکی از دختران خود را ختنه کردهاند، هرچند که میزان این مورد در چهار استان یا بسیار اندک بود یا اصلاً هیچ موردی یافت نشد. دادههای جمع آوری شده از مناطق کردنشین حاکی از آن است که بر اثر بالا رفتن سطح تحصیلات این عمل روندی نزولی داشته است. یافتهها همچنین نشان میدهند که زنانی که تحصیلات عالی دارند بطور کلی احتمال کمتری دارد که از ختنه دختران حمایت کنند، در میان مصاحبه شنودگان کمتر از 20 درصد به این کار متمایل بودند. با اینحال، برای این که چنین نگرشهایی در عمل منشاء اثر شوند، زنان نیز باید توانمندتر گردند.
3- تأثیر مذهب بر ختنه دختران
نمودار 5. نسبت زنان ختنه شده بر اساس مذهب
از نظر شیعیان که اکثریت ایران را تشکیل میدهند این عمل منسوب به اهل تسنن است و آنها آن را از واجبات دینی خود بحساب نمیآورند. یافتههای این پژوهش در خصوص وجود این آیین در میان اهل تشیع نشان میدهد که کُردهای شیعه مذهب، دختران را ختنه نمیکنند و در آذربایجان غربی نیز، در روستاهای شاهین دژ، تنها 2 درصد شیعیان به این عمل اقدام میکنند. در روستاهای لکستان و سر پل ذهاب نیز میزان انجام این عمل در میان شیعیان به ترتیب 4 و 5 درصد است. در استان هرمزگان، در روستاهای منتخب، موارد اندکی از ختنه دختران در بین شیعیان ثبت شده که نشان میدهد ختنه دختران در بین برخی روستاهای شیعه مذهب مجاور با اهل سنت هرمزگان، هر چند اندک وجود دارد.
4- تأثیر بضاعت مالی بر ختنه دختران
نمودار 6. در خانوادههای فقیر و ثروتمند با حداقل یک دختر ختنه شده
نمودار 7. نسبت زنان ختنه شده بر اساس بضاعت مالی
همانطور که نمودارها نشان میدهند، میزان ختنه دختران در میان زنانی که از خانوادههایِ با بضاعت هستند، در مجموع کاهش مییابد. ولی نسبت بین بضاعت خانواده و ختنه دختران همواره یکسان نیست. رواج ختنه در بین زنان با بضاعت این چهار استان، کمتر از 15 درصد بود. یافتهها نشان دادند که در این چهار استان مورد بررسی، رواج ختنه دختران در خانوادههای با بضاعت همگون است. تنها در روستاهای مریوان در استان کردستان و روستاهای پاوه در استان کرمانشاه این میزان در میان خانوادههای با بضاعت، زیاد و به ترتیب 23 و 19 درصد بود. در حالیکه در بقیه مناطق کمتر از 15 درصد بود. وضع مالی خوب، دسترسی خانوادههای با بضاعت را به زندگی، تحصیلات، موقعیت و دانش بهتر تسهیل میکند و در نتیجه ذهنیت آنها در مورد زندگی متفاوت است. با وجود این، در میان خانوادههای با بضاعت هم هستند کسانی که هنوز بر ختنه کردن دختران اصرار دارند.
5-نقش نگرش مردان و زنان بر ختنه دختران
نمودار 8. درصد توافق زنان و مردان به ختنه
نمودار 9. نسبت توافق با ختنه دختران بر حسب جنسیت
داده‌ها نشان میدهد که فرد تعیین کننده در تصمیمگیری برای ختنه کردن دختران غالباً مادر یا مادربزرگ آن دختر و در مواردی نیز یکی دیگر از زنان فامیل هستند. نظر مردان نیز موثر است، ولی غالب نیست. اعداد نشان میدهند که میزان حمایت زنان از ختنه دختران، در هرمزگان و جزایر قشم، هرمز و لارک به بالاترین میزان خود، 44 درصد میرسد. در حالیکه همین رقم در نزد مردان 33 درصد است. در پاوه و جوانرود کرمانشاه حمایت ار ختنه دختران کمتر و میزان آن در میان زنان 21 درصد و در میان مردان کمتر از 10 درصد است. نتایج حاکی از آن است که علیرغم ماهیت مردسالارانهی جامعه، ختنه زنان عملی زن بر زن و پنهانی بوده و مردان بصورت مستقیم در اجرای آن دخالتی ندارند. با وجود این، زنان تحت فشار نامریی مردسالاری قرار دارند و ناگزیر از تداوم بخشیدن به این سنت هستند.
6- تأثیر نوع ختان بر ختنه دختران
نمودار 10. نسبت توافق با ختنه دختران بر اساس ختان ها
یکی دیگر از عوامل موثر بر تداوم ختنه دختران، درآمد ختنه کنندههایی است که در این جوامع حضور دارند و اجرتی که در قبال این عمل دریافت میکنند تنها منبع درآمد زندگی آنهاس بعضی از ختانها این کار را بدون اجرت و به علت ثواب و اعتقادات مذهبی خود انجام میدهند. در ایران سه دسته افراد دختران را ختنه میکنند: کولیها، بیبیها (قابلهها) و اعضای خانواده، در عمل زنان مسنتر خانواده. رویه عمل در هر استان متفاوت است. در هرمزگان غالباً ختنه کنندههای سنتی ازجمله بیبیها مجری کار هستند و در برخی منطقهها اعضایخانواده نیز ممکن است در این عمل مشارکت کنند. در آذربایجانغربی، ختانها غالباً گروههای کولی هستند که بطور غیرقانونی از کردستان عراق به استان آذربایجان غربی میآیند و همانجا میمانند. این گروهها از ختنه دختران درآمد خوبی دارند. اینها عمدتاً روشهای بهداشتی بکار نمیبندند و باعث ایجاد انواع و اقسام بیماریها میشوند. در کنار گروههای کولی، بصورت پراکنده ختنه کنندههای سنتی و اعضای خانواده نیز این عمل را انجام میدهند. در روستاهای کرمانشاه و کردستان غالباً ختانهای سنتی مجری عمل هستند همچنین در برخی روستاها گروههای کولی و بیبیها نیز مشغولند. عمل ختنه با وسایلی چون تیغ، سنجاق یا چاقو و بدون بیهوشی و بیحسی انجام میگیرد و هیچ تصوری از ختنه پزشکی و بهداشتی وجود ندارد.
مداخله‌های آزمایشی
بعد از گردآوری دادههای اولیه به به منظور کاهش میزان ختنه دختران در مناطق فارسی زبان جنوب کشور و مناطق کُردزبان غرب ایران طرح‌های آزمایشی به منظور مقابله و کاهش ختنه دختران اعمال شد. این اقدامات در دو سطح بود. در سطح اول دستیاران آموزش دیده که از مناطق جامعه هدف بودند با زنان چهره به چهره در خانه‌هایشان و در مراسماتی همچون جلسات قرآن، عروسی و ختم و از این قبیل تجمع‌ها ارتباط برقرار می‌کردند و زمانی که اعتماد دو طرفه شکل می‌گرفت، به بحث درباره ختنه می‌پرداختند و در باره عوارض جسمانی و روانی ختنه آگاهی رسانی می‌شد. در سطح دوم کانون توجه کار از تأمین مراقبتهای پزشکی و روانی به آگاه کردن مردم از مسائل ختنه دختران تغییر کرد و از جمله قسمتی از کار به برقراری ارتباط با متولیان و رهبران دینی و اجتماعی و جلب حمایت آنان اختصاص داده شد. بعد از بررسی مداخلات آزمایشی به مناطقی که این دو سطح اقدامات صورت گرفته شده بود، مراجعه شد. مشاهدات و مصاحبهها حاکی از آن بود که آگاهی زنان در این باره بیشتر شده و حاضر نبوده‌اند دخترانشان ختنه شوند و همچنین روحانیون و منتفذان محلی برای مقابله با این موضوع به اقناع رسیده بودند و در مراسمات مذهبی و دینی بر غیر شرعی بودن آن تأکید می‌کردند. از علایمی که میتوان نشانه کاهش ختنه در این مناطق دانست، کم شدن ختانها بود. بعضی از آنهایی که این کار را ترک کرده بودند یا در قید حیات نبودند، کسی جایگزین آنها نشده بود.
بحث و نتیجه‌گیری
به اعتقاد بسیاری، ختنه دختران عملی است که در گوشه و کنار دنیا برای تحت انقیاد درآوردن زنان به نام فرهنگ و مذهب انجام میشود. علیرغم اینکه این عمل از سوی اسلام تحمیل نشده و در سایر ادیان نظیر مسیحیت، یهودیت و ادیان بومی آفریقایی نیز وجود دارد، ولی برخی با نسبت دادن ختنه به اسلام، علی خصوص در کشورهای مسلمان، سعی در ملزم کردن دختران به انجام آن دارند. استفاده از مذهب در انجام ختنه دختران، هدف دیگری را نیز برآورده میسازد که همان منکوب کردن میل زنان است. به شکل طعنه آمیزی زنان خود نقش مهمی در تداوم این عمل دارند. با اینکه عمدتاً آفریقا را میتوان مرکز ختنه دختران قلمداد کرد، اما مطالعات بسیاری نشان دادهاند که ختنه دختران تنها محدود به آفریقا نیست و در خاورمیانه، آسیا، در بین مهاجران استرالیا، نیوزلند، کانادا، اروپا و امریکا نیز رواج دارد.
به عبارت دیگر باقی کشورها نمیتوانند نسبت به این معضل بیتوجه باشند. چرا که با حرکت مهاجران برای تشکیل زندگیهای جدید در اقصی نقاط دنیا، این عمل هم منتشر میشود. در ایران ختنه دختران چیز تازهای نیست. با این وجود عدم دسترسی به اطلاعات، باعث نامریی بودن آن در عمل میشود. همچنین از سوی دولت این پدیده انکار و مکتوم می‌گردد و از سوی وزارتخانهها و سازمانهای مرتبط نادیده گرفته میشود و موضوعیت ندارد، بنابراین هیچ گونه پشتوانه صریح قانونی برای مبارزه با آن هم وجود ندارد. همچنین از آنجا که کل ماجرا نوعی تابو است، اهالی نیز در این مورد سکوت اختیار کردهاند.
این تحقیق برای اولین بار بصور موشکافانه و دقیق به بررسی ختنه و میزان رواج آن در ایران و زوایایِ پیدا و پنهان آن میپردازد. دادههای این تحقیق، نشان میدهند که بالاترین میزان ختنه دختران در استان هرمزگان صورت میگیرد و در استان‌های غرب و شمالغرب ایران یعنی کرمانشاه، سنندج و آذربایجان غربی که دارای مذهب شافعی هستند، وجود دارد. ختنه دختران نقشی اساسی در ساختارهای قدرت فرهنگی و اجتماعی دارد و مقاومت در برابر اجرای آن نیازمند تلاشی فراگیر و مداوم است. در ایران نیز مانند سایر کشورهای دیگر روند نزولی این پدیده را شاهد هستیم. ارتقای آگاهی و آشنا شدن با دنیای مدرن، دسترسی به اینترنت، گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی مجازی، گزارش‌های خبری، کمپین‌های اطلاع رسانی، آموزش‌های صحیح غیر رسمیِ محلی، چاپ کتاب، مقاله، مصاحبه، طرح و بیان موضوع در کنفرانس‌های بین المللی از جمله عواملی است که شرایط سیر نزولی این پدیده را فراهم نموده است. نسل جوانتر، تحصیلات بالاتری دارند و آگاهتر از گذشته می‌باشند و تمایل ندارند فرزندانشان را ختنه کنند.
نگرش مردان نیز برای اولین بار مورد سنجش قرار گرفت. این عمل از سوی زنان بر خود زنان اعمال میشود ولی فرهنگ مردسالاری نیز نقش ویژه‌ای در تداوم این سنت مضر دارد. مذهب از عوامل اصلی مشروعیت بخشیدن و در نهایت ترویج این معضل اجتماعی می‌باشد. ختنه به اسلام مرتبط داده شده است در حالی که منشاء تاریخی آن به مصر و تمدن‌های باستان بر می‌گردد و در قرآن و کتب مقدس به آن اشاره‌ای نشده است. یافتهها حاکی از آن است که بر اساس روایتی دست دوم،این عمل پشتوانه شرعی و مذهبی پیدا کرده است. بر این مبنا مذهب از عوامل تداوم ختنه دختران می‌باشند. بر سر این موضوع در میان روحانیون اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی اکثراً اجتماع بر این دارند که این عمل بر مبنای قاعده لاضرر نباید اجرا گردد. بنابراین روحانیون و منتفذان دینی از مهمترین عواملی هستند که میتوانند با غیرشرعی اعلام نمودن ختنه دختران، با این پدیده مبارزه نمود. ختانها که عموماً زنانی پیر هستند نیز از عوامل اصلی تدوام این عمل می‌باشند. ختانها بیشتر ختنه را نه بر مبنای شرعی بلکه به منظور کسب در آمد انجام میدهند. طرح مداخله آزمایشی نیز بیانگر این موضوع بود که از راه اقناع و گفتگو و آگاهی رسانی و همچنین حمایت منتفذان دینی و محلی میتوان رواج این سنت مضر و خشونت علیه زنان را کاهش داد.
برای مبارزه و مقابله با این معضل اجتماعی که طبق کنوانسیون‌های سازمان ملل مصداق بارز خشونت جنسی علیه زنان بویژه دختران و کودکان می‌باشد باید اقدامات جدی صورت بگیرد. این اقدامات مستلزم همکاری همه جانبه و استفاده از تجربیات جهانی می‌باشد. حضور روح تغییر در خود جامعه و رویکردهای توسعه اقتصادی اجتماعی جامع، موثرترین عوامل در شکلگیری تغییرات ماندگار هستند. تمام گروههای اجتماعی، مردان، زنان، جوانان، فعالان صحنه سلامت، رهبران دینی و غیر دینی و مقامات محلی، همه با هم در ترک گقتن عمل ختنه دختران نقش دارند. کار کردن در کنار هم، چون ذینفعانی مشترک المنافع، جامعه را قادر به دستیابی به چیزهای بزرگ میسازد. یک رویکرد همه جانبه که همزمان با برآورده سازی نیازهای بنیانی و دغدغههای اصلی، متمرکز بر موضوعات مرتبط با بهداشت و حقوق نیز باشد که بنظر میرسد متداولترین حربه ممکن است. بعلاوه ظرفیت جوامع باید تقویت شود تا در کنار پذیرش تغییر، از درون نیز توانمند شوند. به منظور مقابله و پیشگیری از ختنه پیشنهاد میشود که دولت بر وجود ختنه دختران در ایران صحه بگذارد و آن را به عنوان مصداق نقض حقوق زنان تأیید کند و یک برنامه کارآمد مبتنی بر حقوق و اقدامات الزام آور طراحی نماید.
اقدامات دولت باید وارد حوزه آموزش و بهداشت شود آن هم به نیت حفاظت از دختران و اشاعه اطلاعات در مورد این عمل. همچنین ضروری است که دولت معاهدات حاضر بین المللی که مناسب شرایط هستند را تصویب کند و به معاهداتی که قبلا پیوسته است، عمل نماید. ارائه خدمات بهداشتی از طریق خانههای بهداشت در روستاها و ارایه خدمات اجتماعی برای بخشها و روستاهایی که به شهرها دسترسی ندارند یا دسترسی محدودی دارند و برای آنها منابع ویژه تدارک ببینند. نقش رهبران دینی برای توقف ختنه دختران، از جمله عوامل بسیار تاثیرگذار است. بنابراین لازم است آنها را متقاعد کرد تا ختنه دختران را ممنوع اعلام کنند و امکان تداوم مبارزه گروههای مذکور برای پایان دادن به ختنه دختران را فراهم کند. توانمند سازی روانشناختی زنان ختنه شده توسط مشاوران و پزشکان حرفه‌ای و آموزش دیده از دیگر عوامل مقابله می‌باشد.
رسانهها از راههای دیگر مبارزه با ختنه زنان می‌باشند. با استفاده از ظرفیت رسانهها به ویژه شبکه‌های اجتماعی نوین مجازی میتوان، درآگاه سازی مردم و پیشگیری گامهای موثری برداشته شود. سازمانهای غیردولتی و سازمانهای مبتنی بر جوامع محلی باید توسعه کمی و کیفی یابند تا بتوانند نقششان بهعنوان عوامل تغییر را بهگونهای موثر ایفا کنند. به دلیل آنکه ختنه دختران درمیان اهل سنت صورت میگیرد و مذهب رسمی کشور تشیع می‌باشد، یک نوع عدم اعتماد و همکاری در مناطق سنی نشین نسبت به دولت وجود دارد. فقدان همکاری و اعتماد مانعی عظیم بر سر راه تشکیل کمپینی برای مبارزه با ختنه دختران است. فعالان درون این مناطق و مسولان دولتی موظف به مشخص کردن این تفاوتها و همکاری با یکدیگر هستند. دولت باید فکری بیاندیشد و از پتانسیل‌های محلی و بومی استفاده کند تا اعتماد و اطمینان مقامات و رهبران محلی را جلب کند و به این ترتیب، آنها نیز تلاشهای دولت برای پایان دادن به ختنه دختران را ارج نهند.
منابع
احمدی، کامیل (1394). به نام سنت: پژوهشی جامع در باب ختنه زنان در ایران، تهران: نشر شیرازه.
احمدی، کامیل (1395). طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زودهنگام کودکان در ایران، تهران: نشر شیرازه
رئیس انجمن علمی مددکار اجتماعی ایران (1388). آمار ختنه دختران در ایران جدی نیست.
برزگر بفرويي، صادق (1382). الكتب الاربعه، الجزء الاول و الثاني، الطبعه الاولي، قم، الناشر موسسه انصاريان
المحقق الحلي (1386). شرائع الاسلام ج 4ـ3، الطبعه الاولي، قم، انتشارات رشيد.
مجلسي، محمدباقر (1375)، حليه المتقين، چاپ اول، انتشارات بهزاد.
علامه حلي (1374). تبصره المتعلمين، (ترجمه: ابوالحسن شعراني)، چاپ چهارم، ناشر كتابفروشي اسلاميه
شهيد اول (1389). لمعه دمشقيه، (ترجمه: علي شيرواني)، چاپ چهلم، قم، انتشارات دارالفكر
نجفي ، محمدحسن (1386). جواهر الكلام، ج 31، چاپ پنجم، ناشر اسلاميه.
مكارم شيرازي، ناصر (1378)، استفتائات جديد، ج 2.
صانعي، يوسف ( 1384)، مجمع المسائل ،ج 2، چاپ دوم، انتشارات ميثم تمار.
ابن قدامه، عبدالله ـ المغنی، ج 1، المطعبه دارالكتاب العربي، الناشر دار الكتاب العربي، بيروت
حنبل، احمدبن مسند احمد، ج 5، الطبعه دار صار، بيروت، الناشر دار صار، بيروت
الشربيني، محمد (1377 ه.ق.). مغني المحتاج، ج 4، المطبعه داراحياء التراث العربي، الطبعه
عساكر، معروف بابن (1415 ه.ق.)، تاريخ مدينه دمشق، ج 22 ، تحقيق: علي شيري، المطبه دار الفكر، الناشر دارالفکر.
البكري، سيد ابي بكر ـ اعانه الطالبين، ج 4، الطبعه الرابع ، الناشر موسسه احياء التراث العربي، ،بيروت، لبنان
قرضاوي ، يوسف (1380). ديدگاه‌هاي فقهي معاصر، ج 1، ترجمه: احمد نعمتي، چاپ اول، نشر احسان
Ahmadi.K. In the Name of Tradition: Female Genital Mutilation in Iran. Un CUT / VOICES Press
Ahmady, K(2017). An Echo of Silence: A Comprehensive Research Study on Early Child Marriage in Iran.
www.novapublishers.com/catalog/product_info.php?products_id=62825
World Health organization,1997:femal Genital Mutilation Geneva,Switzerland: world Health organization
Taylor V. Female genital mutilation: cultural practice or child abuse?. Pediatric Nursing 2003 Feb; 15(1):31-3
Getnet M,wakgariD,2009:prevalence and associated factors of female genital sectional study: BMC public Health,g:264mutilation among Somali refugees in eastern E Ethiopia: a cross
World Health organization,2008 Eliminating female genital mutilation: an interageney statement UNAIDS, UNDP, UNECA, UNESCO,UNFPA,UNHCHR,UNICEF,UNIFEM,WHO.Geneva, Switzerland.
Meniro G, Medsci M, Hecht B, Hopkins M. Female circumcision: at our doorsteps and beyond. Primery Care Update Ob/Gyn 2000; 7:231- 7
UNICEF 2014a. Female Genital Mutilation & Cutting [Online]. Available: http://data.unicef.org/child-protection/fgmc
Lindorfer, S. 2007. Sharing the pain of the bitter hearts: Liberation psychology and gender-related violence in Eastern Africa, LIT Verlag Münster.
Rouzi, A. A. 2013. Facts and controversies on female genital mutilation and Islam. European Journal of Contraception & Reproductive Health Care, 18, 10-14.
Alawi, I. & Schwartz, S. 2015. Female Genital Mutilation a Growing Problem in Iran.
Available from: http://www.weeklystandard.com/blogs/female-genital-mutilation-growing-problem-iran