پیشنهاد می‌کنیم موشن گرافی بالا را مشاهده کنید
قومیت (ethnicity) یا گروه قومی (ethnic group) به گروه‌های اجتماعی ـ فرهنگی‌ای اشاره دارد که در مؤلفه‌های محوری، همچون زبان، مذهب، قبیله، ملیت، تاریخ، آیین، آداب‌ورسوم، و فرهنگ، اشتراک دارند و این مؤلفه‌ها عامل پیوند و اتحاد میانِ آنان است. انسجام اجتماعی در میانِ قومیتها در جوامع چندفرهنگی از شاخصهاى اصلی دموکراسی و نیل به امنیت و آزادی و دورى از خشونت محسوب می‌شود.
قومیت و هویت طلبی در ایران
در یک قرن اخیر، موضوع مهم هویت و قومیت در ایران و گرایش‌های قومی درمیانِ اقوام ایرانی با شدت و ضعف متفاوتی وجود داشته است، اگرچه برخی قومیتها در ایران خود را در جایگاه ملتی مستقل میبینند.
مسائل مرتبط با قومیت از گذشته‌های دور و مسئلۀ ملیت در عصر کنونی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی جوامع چندفرهنگی بوده است. این مسئله به‌ویژه در خاورمیانۀ معاصر و جغرافیای سیاسی کشورهای چندقومیتی زمینۀ بروز چالش‌های نظامی و ژئوپولتیکی بسیاری شده است. وجود عناصر متعدد زبانی، دینی، فرهنگی، که هرکدام به‌تنهایی می‌تواند بهانه‌ای برای آتش‌افروزی باشد، درکنار توسعه‌طلبی کشورهای استعماری برای نفوذ و حضور در مناطق دیگر با دمیدن بر احساسات هویت‌طلبانه و ملیت‌گرایانه، به‌انضمام حاکمیت ناهمسو با نیازهای شهروندان اقوام و ناکارآمدی مدیریت سیاسی قومیتهای درونِ مرزهای جغرافیایی، بسترهای عدم همگرایی و انسجام را فراهم کرده است و به تشدید تعارضات درون‌گروهی دامن می‌زند.
در سال‌های ابتدایی حکومت محمدرضاشاه، در آذربایجان، فرقۀ دموکرات توانست برای مدتی حدود یکسال اعلام خودمختاری کند و ادارۀ مناطقی از آذربایجان را به‌دست بگیرد. در همان زمان و در کردستان نیز حزب دموکرات کردستان توانست کنترل تعدادی از شهرهای کردنشین را به‌دست بگیرد.
در سال‌های بعداز انقلاب نیز بیشتر مناطق کردنشین درگیر جنگ‌هایی در رابطه با هویت‌خواهی قومی بودند. مناطق بلوچ‌نشین نیز در دوران رضاشاه و محمدرضاشاه شاهد اتفاقاتی در این زمینه بودند که با اقدامات مقابله‌ای حکومت مرکزی بعداز مدتی سرکوب شدند. درمیانِ عرب ها نیز گرایش‌هایی براساس هویت‌خواهی قومی در یک قرن اخیر همواره وجود داشته است که آخرین فعالیت‌های این گروه قومی به تلاش‌های گروه الاهوازیه بازمی‌گردد.
دلیل عمدی نارضایتی قومیتی
بر اساس یافته های میدانی پژوهش گروهی از مرز تا مرز { پژوهشی جامع بر باب هویت و قومیت در ایران} و همچنین نقل قولهای میدانی پژوهش ناسازگاری و مقاومت در مهاباد{تأثیر رسانه‌ها، تفاوت‌های جنسیتی و مقاومت در بین نوجوانان: قوم‌نگاری تصویری از کردستان ایران} دلیل عمده و ریشۀ اساسی نارضایتی‌های قومیتی را می‌توان در احساس نابرابری‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، زبانی، مذهبی و … درمیانِ اقوام و به‌هنگام مقایسۀ خود با دیگر گروه‌های قومی و به‌خصوص فارس‌زبانان دانست.
در زمینۀ سیاسی، اقوام کرد، ترک، عرب، و بلوچ بر این باورند که در ساختار سیاسی کشور جایگاه آن‌چنانی ندارند و در پُست‌های اساسی وزارت، استانداری، سفارت و … مسئولانی از گروه قومیتی آن‌ها وجود ندارد.
موارد ذکرشده درخصوص ههویت و قومیت در ایران تنها بخشی از مطالبات گروه‌های قومی در یک قرن گذشته و به‌خصوص در سال‌های بعداز پیروزی انقلاب اسلامی است.
مطالباتی که همواره با نگاه امنیتی با آن‌ها برخورد شده است و مخل انسجام و وفاق ملی دانسته شدهاند و به‌صورت مقابله‌ای، قهری، و خشونت‌آمیز با آن رفتار شده است.
درنتیجه به رفتارهای خشونت‌آمیز میان مرکز و گروه‌های قومی انجامیده که بعداز مدتی و با تضعیف گروه‌های قومی سکوتی ناخوشایند بر مردمان آن مناطق حاکم شده است.
بررسى پیشینۀ تاریخى اقوام در ایران نشان مىدهد که گروههاى قومى از قوانین تبعیضآمیز به‌ویژه دربارۀ زبان، مذهب، و حقوق مدنى‌شان آزرده بوده‌اند.
در انقلاب مشروطه، حقوق این گروه‌ها درنظر گرفته نشد و در زمان پهلوى نیز نشر و توزیع روزنامهها، مجلات، و کتب زبانهاى قومى به‌شدت منع میشد.
امروزه دلیل عمده و ریشۀ اساسی این نارضایتی‌ها را می‌توان در احساس نابرابری‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، زبانی، مذهبی، و … در میان اقوام و به‌هنگام مقایسۀ خود با دیگر گروه‌های قومی و به‌خصوص فارس‌زبانان دانست.
در زمینۀ سیاسی، کردها، ترک‌ها، عرب‌ها، و بلوچ‌ها بر این باورند که در ساختار سیاسی کشور جایگاه درخوری ندارند و در پُست‌های اساسی رده‌بالای مملکتی، مسئولانی از گروه قومیتی آن‌ها وجود ندارد.
در زمینۀ اقتصادی، مناطق پیرامونی فاقد امکانات لازم‌اند و این باور وجود دارد که بخش عمدۀ امکانات کشور در استان‌های مرکزنشین جمع شده است.
در بخش فرهنگی، اقوام موردمطالعه بر این باورند که در برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های منطقه‌ای با محدویت‌هایی مواجه‌اند و رسانه‌های ملی و محلی آن‌چنان‌که باید و شاید، آیین‌های فرهنگی این مناطق را پوشش و بازتاب نمی‌دهد و در خدمت فرهنگ محلی آنان نیست
و در بخش آموزش‌وپرورش، هیچ کتاب درسی به زبان مادری آنان وجود ندارد و کودکان کرد، ترک، عرب، بلوچ و غیره مجبورند با زبان دوم به آموزش و تحصیل در مدارس کشور بپردازند.
بررسی هویت و قومیت در ایران از نظر مذهبی
از نظر مذهبی، بیشتر بلوچ‌ها و نیز بخشی از کردها دارای گرایش مذهبی متفاوت با مذهب رسمی کشورند و این گروه‌ها بر این باورند که نگاه مذهبی مسئولان حکومتی باعث شده است تا در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی مورد ظلم واقع شوند.
آنچه نام برده شد تنها بخشی از مطالبات هویت و قومیت گروه‌های قومی در قرن اخیر و به‌خصوص در سال‌های بعداز پیروزی انقلاب اسلامی است،
مطالباتی که همواره با نگاه امنیتی با آن‌ها برخورد شده است و آن‌ها مخلّ انسجام و وفاق ملی دانسته شدهاند و به‌صورت مقابله‌ای، قهری، و خشونت‌آمیز با این نوع مطالبات برخورد شده است.
درنتیجه، به رفتارهای خشونت‌آمیز میان مرکز و گروه‌های قومی منجر شده است که بر وحدت و انسجام ملی خللی جبران‌ناپذیر وارد ساخته است.
با توجه به اینکه قومیت و ملیت از انواع هویت‌های اجتماعی مدرن محسوب می‌شوند و از یک‌سو، در قرن نوزدهم، قومیت به گروه‌های مردمی‌ای که خارج از پولیس سرمایه‌داری زندگی می‌‌‌کردند اطلاق میشد
و در قرن بیستم، این مفهوم برای گروه‌های مردمی‌ای با زبان، قلمرو، و تاریخ مشترک به‌کار می‌رفت که اولاً ذیل واژۀ ملت تعریف می‌‌‌شدند و ثانیاً دست‌کم زبان یا حتی قلمرویی متمایز از ملت داشتند
و در تقابل و رقابت با ملت به برساختنِ تاریخِ خود، یکسان‌سازی تکثرهای زبانی درون خود، و مشخص‌سازی قلمرو خود دست می‌‌‌زدند و ازسوی دیگر، ملیت بیانگر هویتی است که تداوم و پیشینۀ تاریخی دارد که بازگوکنندۀ مجموعه‌ای از تعهدها و وظایف گروهی از مردم است
که به یک مکان جغرافیایی خاص تعلق دارند، مردمی که با هم تصمیم می‌گیرند، عمل می‌کنند و نتیجه می‌گیرند، بنابراین امروزه، دو دیدگاه و تعبیر متفاوت بین احزاب سیاسی، کنشگران، و فعالان مدنی در این باره وجود دارد.
بررسی بکار بردن واژه‌های قوم و ملیت در ایران
همچنین با توجه به ابهاماتی که کاربرد هویت قومی و هویت ملی دربر دارد و آگاهی بر اینکه در میان برخی از اقلیت‌های حاضر در سرزمین ایران، تأکید زیادی بر به‌کار بردنِ واژۀ «ملت» به‌جای «قوم» دیده می‌شود،
این تحقیق در به‌کار بردنِ واژۀ «قوم» قصد هیچ‌گونه فروکاست مفهومی ندارد و ازآن‌جاکه این تحقیقْ درصدد رعایت روحیۀ علمی است و قصد دخالت دادنِ ارزش‌های فردی در روند تحقیق را ندارد،
نگارنده با پرداختن به این دیدگاه‌ها در بخش نظری پژوهش، به شناخت لازم و دقیقی از این دیدگاه‌ها رسیده است و ضمن احترام به هردو دیدگاه رایج، این پژوهش با نگاهی مردم‌شناسانه و قوم‌نگارانه شکل گرفته است و پژوهنده، در جای‌جای این پژوهش، از هردو تعبیرِ قوم و ملت بهره برده و نگاه بی‌طرفانۀ خود را حفظ کرده است و به‌دور از تعصب، به مسئلۀ هویت و قومیت پرداخته است.
همچنان‌که اشاره شد، این پژوهش به‌دنبال پاسخگویی به این پرسش‌ها بوده است:
ـ قومیتها چه درکی از خود و از هویت‌های دیگری دارند که با آن‌ها غیریت‌سازی می‌کنند؟
ـ خود را در کجای ساختار سیاسی، اقتصادی، و جامعۀ امروز ایران میبینند؟
ـ نظرشان دربارۀ همگرایی، مشارکت سیاسی، زبان مادری، و مرکز ـ پیرامون چیست؟
ـ آیا فضای فکری و عملی برای کسب استقلال بیشتر در میان قومیتها وجود دارد؟
و به مطالعه و بررسی چرایی این موارد در خصوص هویت و قومیت در ایران پرداخته است
و برای رسیدن به پاسخ، در این پژوهش، از روش‌های علمی و انجام مصاحبه‌های متعدد با نخبگان و نیز در سطح مردمی استفاده شد که نتایج به‌دست‌آمده ضمن نشان دادنِ مطالباتِ فعلی هریک از گروه‌های قومی موردمطالعه به روشی صلح‌آمیز، می‌تواند یاری‌رسان تصمیم‌گیرندگان درجهتِ حلّ مسالمت‌آمیز مسائل آن‌ها باشد.
پژوهش از مرز تا مرز که کار مطالعاتی آن در خصوص هویت و قومیت به‌طور عمده برروی افراد طبقۀ متخصص و خواص این گروه‌ها و، با درصدی کمتر، گروه عوام و مردم کوچه و بازار آغاز شد،
در درجۀ نخست به‌دنبال پاسخگویی به این پرسش‌ها بود که قومیتها چه درکی از خودشان و از هویت و قومیت و هویت‌های دیگری دارند که با آن‌ها غیریت‌سازی می‌کنند
و خود را در کجای ساختار سیاسی، اقتصادی، و جامعۀ امروز ایران میبینند و نظرشان دربارۀ همگرایی، مشارکت سیاسی، زبان مادری، و مرکز پیرامون چیست.
به‌طور قطع بیان این موارد ازطریق روش‌های علمی و با انجام مصاحبه‌های متعدد با نخبگان و نیز در سطح مردمی، ضمن نشان دادن مطالبات فعلی با تاکید بر هویت و قومیت در ایرا
ن هریک از گروه‌های قومی موردمطالعه به روشی صلح‌آمیز، می‌تواند یاری‌رسان تصمیم‌گیرندگان دول
تی درجهت حل مسالمت‌آمیز مسائل موجود باشد و موجب وقوف و درک بهتری از موضوع هویت و قومیت شود و به وفاق و انسجام ملی نیز کمک کند.
نسخۀ کامل کتاب از مرز تا مرز و مقالات مرتبط با ان در این صفحه برروی وبگاه کامیل احمدی موجود است.
درباره هویت و قومیت بیشتر بخوانید
سوالات متداول
قومیت و گروه قومی چیست؟ قومیت (ethnicity) یا گروه قومی (ethnic group) به گروه‌های اجتماعی ـ فرهنگی‌ای اشاره دارد که در مؤلفه‌های محوری، همچون زبان، مذهب، قبیله، ملیت، تاریخ، آیین، آداب‌ورسوم، و فرهنگ، اشتراک دارند و این مؤلفه‌ها عامل پیوند و اتحاد میانِ آنان است. انسجام اجتماعی در میانِ قومیتها در جوامع چندفرهنگی از شاخصهاى اصلی دموکراسی و نیل به امنیت و آزادی و دورى از خشونت محسوب می‌شود.
هویت و قومیت‌طلبی در ایران؟ براساس پژوهش از مرز تا مرز (پژوهشی جامع درباب هویت و قومیت در ایران)، در طی قرن اخیر موضوع هویت و قومیت و گرایش‌های قومی هم در حوزۀ نهاد سیاست و هم در میانِ اقوام ایرانی با شدت و ضعف متفاوتی حضور داشته است. برخی قومیتها در ایران خود را در جایگاه ملتی مستقل میبینند، کما اینکه فرقۀ دموکرات در آذربایجان، در طی سال‌های ابتدایی حکومت محمدرضاشاه، توانست حدود یک سال اعلام خودمختاری کند و ادارۀ مناطقی از آذربایجان را به‌دست بگیرد. در همان زمان و در کردستان نیز حزب دموکرات کردستان کنترل تعدادی از شهرهای کردنشین را به‌دست گرفت و تشکیل حکومت داد. سال‌های بعداز انقلاب ۵۷ نیز بیشتر مناطق کردنشین درگیر جنگ‌هایی در رابطه با هویت‌خواهی و دفاع بودند. مناطق بلوچ‌نشین نیز در دوران رضاشاه و محمدرضاشاه شاهد اتفاقاتی در این زمینه بودند که با اقدامات مقابله‌ای حکومت مرکزی بعداز مدتی سرکوب شدند. در یک قرن اخیر میانِ عرب ها نیز همواره گرایش‌هایی براساس هویت‌خواهی قومی وجود داشته است که از آخرین فعالیت‌های این گروه قومی می‌توان به تلاش‌های گروه الاهوازیه اشاره داشت.
- هویت چیست؟ مقصود از هویت یا شناسه احساسی است که انسان دربارۀ وجود خود دارد و آگاهی و معرفتی است که نسبت‌به جایگاهش در یک گروه اجتماعی حس می‌کند که همین شناخت عامل تفکیک او از دیگران است. مفهوم هویت با رویکرد امروزین از قرن نوزدهم پا گرفته است و به مجموعۀ ویژگی‌های مشترک اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، روانی، و جغرافیایی ارجاع دارد که نشانگر همانندی و همگرایی با اعضای دیگر یک گروه یا جامعه‌ای مشخص است. هویت به معنی «چه کسی بودن» است و از نیاز طبیعی انسان به شناخته شدن و شناسانده شدن به چیزی یا جایی برمی‌آید. این حس تعلقْ بنیادی ذاتی در وجود انسان دارد. برآورد شدن این نیاز «خودآگاهیِ» فردی را در انسان سبب می‌شود و ارضای حس تعلق میان یک گروه انسانی خودآگاهیِ جمعی و مشترک یا هویت بومی یا ملی آن گروه انسانی را تعیین می‌کند. اگر مردم یک کشور را به‌عنوان سلول‌های وجودی آن درنظر گیریم، بی‌تردید ترکیبات اجتماعی و اداری ارکانِ حیاتِ آن کشور است و آنچه از هویت و ملیت می‌شناسیم به‌منزلۀ روح این پیکر خواهد بود.
هویت ایرانی چیست؟ چیستی و چگونگی و ماهیت هر جامعه‌ای را مجموعه‌ای از شناسه‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی، و … مشخص می‌کند که عامل تمایز فرد و گروه از دیگر افراد و گروه‌های اجتماعی است. هویت هر فرد ایرانی با شاخص‌های گذشته، حال، آینده، و خودپندارۀ فردی مشخص می‌شود. تاریخ مشترک، زبان و فرهنگ مشترک، زیست‌بوم مشترک، و ایدۀ کلی هر فرد از خودپندارۀ ایرانی بودنش هویت او را از دیگران منفک می‌کند. بنابراین هویت ایرانی حسِّ جمعی مشترکی است که مردمان متعلق به سرزمین ایران دریافت می‌کنند. هر چند برخی از قومیتهای موجود در ایران به علت تبعیض گشتره اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و دینی خود را ملت های مسقل قلمداد می کنند.
هویت ملی چیست؟ هویت ملی احساس تعلق و تعهد دربرابر اجتماع کلی و جامعه‌ای است که فرد به عضویت آن درآمده است و اشتراکاتی در باورها، ارزش‌ها، هنجارهای فرهنگی، زبان، دین، آداب‌ورسوم، ادبیات، جغرافیا، اقتصاد، سیاست، و … بین خود و دیگران احساس می‌کند که همین اشتراکات عامل انسجام‌بخش کلیت جامعه است.
زبان مادری؟ زبان مادری زبانی است که فرد در بدو تولد و در طی فرایند اجتماعی شدن آن را از مادر، پدر، و دیگر نزدیکانش می‌آموزد و به آن زبان می‌اندیشد و درعمل آن را بازتولید می‌کند و سینه‌به‌سینه به نسل‌های آتی انتقال می‌دهد. بسیاری معتقد هستند که درحال حاضر بیشتر زبان‌های غیرمعیار! در ایران تحت سلطه و برتری زبان رسمی رو به اضمحلال و فراموشی رفته‌اند و برنامه‌های حاکمیت با سیاسی کردن «زبان مادری» مطالبات حول آن را به امنیت ملی متصل کرده است و خواست مدنی در این زمینه را با شدت و خشونت سرکوب می‌کند.
اصل ۱۵ قانون اساسی دربارۀ زبان مادری چه می‌گوید؟ در اصل ۱۵ آمده است : «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد، ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آن‌ها در مدارس درکنار زبان فارسی آزاد است.» به‌دلیل تحمیل زبان فارسی به‌عنوان زبان ملی و معیار در ایران، به‌ویژه اِعمال خشونت‌آمیز آن در مدارس، برخی قومیتها که خود را هم ملت می‌دانند از این تبعیض بسیار ناخشنودند.
تبعیض قومی در ایران؟ هویت قومی و تشدید تبعیض و خشونت مرکز علیه برخی اقوام و اقلیت‌ها در ایران از مسائل اجتماعی مهمی است که مانع وحدت و همگرایی ملی می‌شود. تبعیض و طرد اجتماعی، گذشته از ابعاد مادی و اقتصادی، به محرومیت‌های اجتماعی و فرهنگی نیز دامن می‌زند.
راهکارهای رفع تبعیض‌های قومی چیست؟ بنابر مشاهدات و نتیجه‌گیری پژوهش از مرز تا مرز (پژوهشی جامع درباب هویت و قومیت در ایران)، ایران کشوری با تنوع قومی و مذهبی فروان است. اما این تنوع، به‌جای اینکه منشأ اتحاد و همبستگی ملی باشد، دستاویز ایجاد توطئه و تفرقه در بزنگاه‌های مختلف ازطرف حاکمیت شده است. به‌منظور تقلیل تبعیض‌های قومی می‌توان موارد زیر را به‌کار گرفت: اتخاذ تصمیمات سیاسی و فرهنگی در راستای توسعۀ روابط بین‌قومی با محوریت آشتی ملی، پذیرش هم‌ارزی هویت قومی درکنارِ هویت ملی ازسوی نظام سیاسی، تقویت عزم ملی در راستای ازبین بردن شکاف و تبعیض اجتماعی و قومیتی، حمایت یکسان از اقوام مختلف دربرابر قوانین و نیز در برخورداری عادلانه از حقوق و تکالیف و تساوی در استفاده از مواهب و سرمایه‌های اقتصادی برنامه‌های دولت، حق انتخاب و تایین سرنوشت و ایجاد سیستم فدارلیته، ایجاد فضاهای امن آموزشی برای تحصیل به زبان مادری، بسترسازی فضای مناسب جهت شناخت اقوام و فرهنگ‌های مختلف ایران برای دیگر گروه‌های اجتماعی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های متنوع فرهنگ اقوام در راستای توسعۀ اجتماعی، و … .
ایرانی ها الان یک قوم هستن؟