هویت و قومیت

 پیشنهاد می‌کنیم موشن گرافیک بالا را در رابطه با «هویت و قومیت» مشاهده کنید . برای اطلاعات بیشتر ادامه مطلب را بخوانید.

قومیت (ethnicity-اتنیکی) یا گروه قومی به گروه‌های اجتماعی فرهنگی‌ای اشاره دارد که در مؤلفه‌های محوری، همچون زبان، مذهب، قبیله، ملیت، تاریخ، آیین، آداب‌ورسوم، و فرهنگ، اشتراک دارند و این مؤلفه‌ها عامل پیوند و اتحاد میانِ آنان است. انسجام اجتماعی در میانِ قومیت‌ها در جوامع چند فرهنگی از شاخص‌‏هاى اصلی دموکراسی و به امنیت و آزادی و دورى از خشونت محسوب می‌شود.

عموما هویت در سطح هویت ملی قابل‌تبیین است و هویت ملی به معنای‌ احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در اجتماع ملی و مرز‌های تعریف‌شدۀ سیاسی است. دربارۀ شاخصه‌های هویت ملی، ماهیت، تاریخ و چندوچون هویت ایرانی اختلاف‌نظرهایی وجود دارد که در طیفی از عدم اعتقاد به وجود چنین هویتی تا باورهای شدید ملت پنداری برخی اقوام و ملیتها قابل‌ تقسیم‌‌اند و کشمکش بر سر آن از سویی شامل طیف‌هایی در درون آنها که به استقلال از ایران می‌اندیشند و از سوی دیگر، طیف‌هایی که به وحدت برون‌مرزی فارسی‌زبانان معتقدند.

 

قومیت یا ملیت؟ (هویت، قومیت و ملیت)

در یک قرن اخیر، موضوع مهم هویت و قومیت در ایران و گرایش‌های قومی در میانِ اقوام ایرانی / ملیت با شدت و ضعف متفاوتی وجود داشته است، اگر چه برخی قومیت‌ها در ایران خود را در جایگاه ملتی مستقل می‌بینند.

مسائل مرتبط با قومیت از گذشته‌های دور و مسئله ملیت در عصر کنونی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی جوامع چند فرهنگی بوده است.این مسئله به‌ویژه در خاورمیانۀ معاصر و جغرافیای سیاسی کشورهای چند قومیتی و ملیتی زمینه بروز چالش‌های نظامی و ژئوپولتیکی بسیاری شده است.

کاربرد عنوان قوم برای عرب، تُرک، کُرد، بلوچ و فارس توام با ملاحظاتی است. مطالعات قومی فارغ از بایسته های موازین آکادمیک در تعاریف و کاربست اصطلاحات  و مفاهیم علمی، در زمره آن دسته از حوزه های دانش اجتماعی قرار دارد که یافته ها و محتوای آن در عرصه  عمومی به ویژه در میان جوامع قومی با بازخورد همراه است. یکی از مباحث پربازخورد و مورد نزاع در مطالعات  قومی ایران، کاربرد مفهوم قوم برای عرب، تُرک، کُرد، بلوچ، تُرکمن و … است، زیرا برخی از پژوهشگران و طیف  وسیعی از افراد متعلق به این گروههای هویتی معتقدند که واحد کلان جمعی آنها «ملت» است نه «قوم»،  لذا کاربرد عنوان قوم از دید آنها نوعی تقلیلگرایی محسوب میشود که با امعان نظر از پیشینه تاریخی،  منظومه فرهنگی و زبانی، تجارب گروهی و شاخصهای نژادی و سرزمینی، در پی محصورسازی و منضم کردن  هویت جمعی آنان درون هویت ایرانی و ملت ایران است، که نهایتاً به تضعیف حقوق ملی و جایگاه واقعی آنها  خواهد انجامید. از این رو نگاه به دوگانه مفهوم «قوم / ملت» از منظر یادشده، اغلب با موضعگیری و واکنش  شدید و انتقادی روبرو خواهد شد. برخی پژوهش ها ضمن اذعان به بایسته های موازین علمی و ملاحظات افکار  عمومی قومی درباب کاربرد مفاهیم قوم و ملت، بر این باورند که، عرب، تُرک، کُرد، بلوچ، تُرکمن و… از حیث شاخصهای هویتی مانند زبان، فرهنگ، پیشینه تاریخی، خاطرات مشترک و … به صورت بالقوه واجد مولفه های ملت میباشند و تنها عنصر غایب ملیت در سرشت هویتی آنها، سرزمین رسمی، دولت و حاکمیت ملی است.

 

عقبه قوم / ملیت گرایی در ایران

در سال‌های ابتدایی حکومت محمدرضاشاه، در آذربایجان، فرقه دموکرات توانست برای مدتی حدود یکسال اعلام خود مختاری کند و اداره مناطقی از آذربایجان را به‌دست بگیرد.در همان زمان و در کُردستان نیز حزب دموکرات کُردستان ایران توانست کنترل تعدادی از شهرهای کُردنشین را به‌دست بگیرد.در سال‌های بعد از انقلاب نیز بیشتر مناطق کُردنشین درگیر جنگ‌هایی در رابطه با هویت خواهی  و درخواست خودمختاری بودند.

 مناطق بلوچ‌نشین نیز در دوران رضاشاه و محمدرضاشاه شاهد اتفاقاتی در این زمینه بودند که با اقدامات مقابله‌ای حکومت مرکزی بعد از مدتی سرکوب شدند.در میانِ عرب‌‌ها نیز گرایش‌هایی براساس هویت‌خواهی قومی در یک قرن اخیر همواره وجود داشته است که آخرین فعالیت‌های این گروه قومی به تلاش‌های گروه الاهوازیه بازمی‌گردد.

دلیل نارضایتی قومیتی در کشور

دلیل عمده و ریشه اساسی نارضایتی‌های قومیتی را می‌توان در احساس نابرابری‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، زبانی، مذهبی و … درمیانِ اقوام و به‌هنگام مقایسۀ خود با دیگر گروه‌های قومی و به‌خصوص فارس زبانان دانست.موارد ذکرشده درخصوص هویت و قومیت در ایران تنها بخشی از مطالبات گروه‌های قومی در یک قرن گذشته و به‌خصوص در سال‌های بعداز پیروزی انقلاب اسلامی است.

محدودیت های قومی در ایران

مطالباتی که همواره با نگاه امنیتی با آن‌ها برخورد شده است و مخل انسجام و وفاق ملی دانسته شده‌اند و به‌صورت مقابله‌ای، قهری، و خشونت‌آمیز با آن رفتار شده است.

همچنین با توجه به ابهاماتی که کاربرد هویت و قومیت ملی دربر دارد و آگاهی بر این‌که در میان برخی از اقلیت‌های حاضر در سرزمین ایران، تأکید زیادی بر به‌کار بردنِ واژۀ «ملت» به جای «قوم» دیده می‌شود. یکی از کلید واژگان مورد استفاده در رسانه‌های ایران وحدت ملی است.

 

بررسی اقوام و ملیت های ایرانی از نظر مذهبی

هویت قومی از نظر مذهبی، بیشتر بلوچ‌ها و نیز بخشی از کردها دارای گرایش مذهبی متفاوت با مذهب رسمی کشورند و این گروه‌ها بر این باورند که نگاه مذهبی مسئولان حکومتی باعث شده است تا در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی مورد ظلم واقع شوند. آنچه نام برده شد تنها بخشی از مطالبات هویت و قومیت گروه‌های قومی در قرن اخیر و به‌خصوص در سال‌های بعداز پیروزی انقلاب اسلامی است،

راهکارهای رفع تبعیض‌های هویت قومی در ایران

  1.  ایران کشوری با تنوع قومی/ملیتی و مذهبی فروان است. اما این تنوع، به‌جای این‌که منشأ اتحاد و همبستگی ملی باشد، دستاویز ایجاد توطئه و تفرقه در بزنگاه‌های مختلف ازطرف حاکمیت شده است. به‌منظور تقلیل تبعیض‌های قومی و ملی می‌توان موارد زیر را به‌کار گرفت:
  2. اتخاذ تصمیمات سیاسی و فرهنگی در راستای توسعۀ روابط بین‌قومی/ملیتی با محوریت آشتی ملی، پذیرش هم‌ارزی هویت قومی/ملیتی درکنارِ هویت ملی ازسوی نظام سیاسی
  3. تقویت عزم ملی در راستای ازبین بردن شکاف و تبعیض اجتماعی و قومیتی
  4. حق انتخاب و تایین سرنوشت و ایجاد سیستم فدارلیته
  5. حمایت یکسان از اقوام مختلف دربرابر قوانین و نیز در برخورداری عادلانه از حقوق و تکالیف و تساوی در استفاده از مواهب و سرمایه‌های اقتصادی برنامه‌های دولت
  6. ایجاد فضاهای امن آموزشی برای تحصیل به زبان مادری در همه سطوح تحصیلی
  7. بسترسازی فضای مناسب جهت شناخت اقوام/ ملیتها و فرهنگ‌های مختلف ایران برای دیگر گروه‌های اجتماعی
  8. بهره‌گیری از ظرفیت‌های متنوع فرهنگ ها در راستای توسعۀ اجتماعی

کتاب مرز تا مرزنسخۀ کامل کتاب از مرز تا مرز و مقالات مرتبط با آن در این صفحه برروی وبگاه کامیل احمدی موجود است.

سوالات متداول

  •  تفاوت قوم و ملت چیست؟ در گفتمان مدرن سیاسی ملت تشکیل شده از چند قوم است. هر قوم ممکن است فرهنگ خود را داشته باشد ولی برای منافع مشترک با دیگر اقوام همگرایی دارد و هویتی مشترکی با هم ساخته‌اند. هر برخی از این اقوام خود را ملت می پندارند و مخالف استفاده لغت قوم برای معرفی خود هستند.
  • هویت ایرانی چیست؟ بنا بر عقیده بیشتر ملی گرایان هویت ایرانی حسِّ جمعی مشترکی است که مردمان متعلق به سرزمین‌ ایران دریافت می‌کنند. هر چند برخی از قومیت‌های موجود در ایران به علت تبعیض گشتره اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و دینی خود را ملت های مسقل قلمداد می کنند و با این تعریف موافق نیستند.
  • هویت ملی چیست؟ هویت ملی احساس تعلق و تعهد دربرابر اجتماع کلی و جامعه‌ای است که فرد به عضویت آن درآمده است و اشتراکاتی در باورها، ارزش‌ها، هنجارهای فرهنگی، زبان، دین، آداب‌ورسوم، ادبیات، جغرافیا، اقتصاد، سیاست، و … بین خود و دیگران احساس می‌کند که همین اشتراکات عامل انسجام‌بخش کلیت جامعه است.
  • قانون اساسی دربارۀ زبان مادری چه می‌گوید؟  در اصل ۱۵ آمده است : «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد، ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آن‌ها در مدارس درکنار زبان فارسی آزاد است.» به‌دلیل تحمیل زبان فارسی به‌عنوان زبان ملی و معیار در ایران، به‌ویژه اِعمال خشونت‌آمیز آن در مدارس، برخی قومیت‌ها که خود را هم ملت می‌دانند از این تبعیض بسیار ناخشنودند.
  • شدت تبعیض قومی در ایران چقدر است؟ هویت قومی و تشدید تبعیض و خشونت مرکز علیه برخی اقوام / ملیت ها و اقلیت‌ها در ایران از مسائل اجتماعی و سیاسی مهمی است. تبعیض و طرد اجتماعی، گذشته از ابعاد مادی و اقتصادی، به محرومیت‌های اجتماعی،سیاسی و فرهنگی نیز دامن می‌زند.