طبقه متوسط به سمت فقر حرکت می کند

 دانلود نسخه PDF خبر

در این مقاله می گوییم که چرا طبقه متوسط به سمت فقر حرکت می کند

 

گفت و گو با کامیل احمدی، پژوهشگر و مردم شناس اجتماعی

چندی پیش بود که نایب رئیس کمیسیون پول و سرمایه اتاق بازرگانی تهران در سخنانی در مورد وضعیت معیشتی مردم در این روزها گفته بود که طبقه متوسط جامعه ایران دارد به سمت طبقه ففیر حرکت می کند و طبقه فقیر نیز در خرکت به سوی فقر مطلق است. اما این صحبت های آقای عباس آرگون دقیقا به چه معناست؟

آیا ما واقعا در ایران با جامعه ای طبقاتی روبه رو هستیم؟ اگر پاسخ مثبت باشد، برای برون رفت از چنین حالت نزولی چه باید کرد؟

این ها پرسش هایی بودند که برای یافتن پاسخ به آنها به سراغ کامیل احمدی، پژوهشگر و مردم شناس اجتماعی رفتیم. وی که همچنان به وجود نوعی عقلانیت و درایت در میان اقشار مختلف جامعه به عنوان نوعی سنت نهادینه شده باور دارد، در چند جای این گفت و گو به موارد نگران کننده ای همچون خطر بزرگتر شدن بدنه قشر فقیر جامعه اشاره کرد. در این گفت و گو سعی بر آن شده تا به درک روشنی از وضعیت موجود اقتصادی و اجتماعی برسیم.

 

آیا در ایران، دسته بندی مشخصی به عنوان طبقات اجتماعی وجود دارد؟

یک سوال دیرین همیشه برای کارشناسان یا متخصصان حوزه­های جمعیت و جامعه شناسی یا اقتصاد سیاسی وجود داشته که آیا جامعه ایران یک جامعه طبقاتی است یا یک جامعه تخت و توده­ای به این معنا که قدرت حاکم بالا بوده و توده مردم هم در پایین آن قرار دارند؟

این پرسشی است که پاسخ های مختلفی برایش وجود دارد. دو طبقه مشخص و کلی در هر جامعه­ای سراغ داریم که شاید در جامعه ایران هم همان دو طبقه کلی وجود داشته باشد. طبقه سرمایه دار و طبقه کارگر و برتر یا طبقه­ای که صاحب ابزار و وسایل تولید هست و طبقه­ای که فاقد مالکیت ابزار تولید است و برای سرمایه داری که صاحب ابزار تولید است کار می­کند.

از قبل این روابط سرمایه دارانه که مالکیت بر ابزار تولید و فقدان مالکیت بر این ابزار را شامل می­شود، نحوه تقسیم کاری که وجود دارد می­تواند شکل و محتوای طبقات اجتماعی هر جامعه را متمایزتر از جوامع دیگر کند که این شکل خاص طبقاتی را ایجاد می­کند.

قبل هرچیز باید تفاوت طبقات در جوامع دیگر دنیا را با ایران مقایسه کنیم. مثلا با غرب که پیشینه دیرینی برای شکل­ گیری نظام های سازمان یافته شده طبقاتی دارد می­بینم که طبقات در آنجا، نهاد مالکیت شناخته شده­ و سازمان یافته­تر است واز آن، حمایت قانونی شده، قدرت گرفته و شکل گرفته است.

برای مثال اگر شما به تاریخ اجتماعی اروپا نگاه کنید می­بینید که نظام­های طبقاتی فئودالیته، اشراف زادگان، خانواده­های ثروتمند و خرده مالکین و حتی کشاورزان، طبقات خاص خودشان را داشته و در کنار آن طبقات دیگری مثل یا طبقه های اقتصادی مثل بازاریان و یا گروهای مذهبی و… وجود داشته که بیشتر انها به نوعی دارای هویت حقوقی و قانونی بوده اند و مراکزی همانند کلوب و سندیکا و غیره داشته اند و دارند. .

تفاوتی که ایران با دیگر جوامع دارد در این است که ما در کشورمان تاریخچه شکل گیری طبقات دامنه­دار و سابقه­دار نداریم و تازه پس از انقلاب سفید است که در حقیقت توده مردم علی الخصوص کشاورزان، صاحب زمین می­شوند و مالکیت زمین را تحت شرایطی پیدا می­کنند.

تا قبل از آن بیشتر می­شود گفت پادشاهان، حکومت­ها، اربابان و خرده مالکین بودند که به عنوان طبقات الید اجتماعی شناخته شده بوده وهویت و انسجام سازمانی داشتند. بعد از انقلاب سفید 1341 است که ما تقریبا به طور گسترده تر طبقه فرودست و روستانیشن را به شکل کشاورز مستقل می­توانیم ببینیم و دهه ها بعد از آن است که جوامع شهری، گسترده شده و شکل ساختارمندی پیدا می­کنند.

با رشد جمعیت و به مرور زمان، گروه های بزرگی از جمعیت ایران استخدام دولتی و حقوق بگیر می­شوند و در یکی دو دهه اخیر بود که درتحول اقتصادی دوران سازندگی و بعد از آن که خصوصی سازی در آن سرعت گرفت برجسته شد و بخش دیگری از توده مردم را وارد شرکت­های خصوصی و ساز و کار بازار اقتصادی آزاد به شکلی هدفمند ­کرد.

سوالی که در این خصوص همیشه مطرح می شود این است که اگر این احتمال درست باشد که در ایران طبقه­ای به معنای علمی­اش وجود ندارد، آیا امکان درست کردن طبقه همچنان وجود دارد؟

در جواب باید گفت طبقه اجتماعی در هر جامعه­ای بر حسب جایگاهی که در مجموعه پراتیک اجتماعی تعیین می­شود یعنی بر اساس جایگاهی که در مجموعه­ی تقسیم کار دارد، که شامل مناسبات سیاسی و ایدوئولوژیک است تعیین می­شود. در واقع درست کردن یک طبقه در جامعه، ماحاصل سال­ها کار اجتماعی، بسترسازی و حمایت همه جانبه دولتی و حکومتی از آن طبقه خاص و چارچوب­های رایج آن است.

 

اگر طبق همین صحبت ها، در ایران نیز طبقاتی وجود داشته باشد، این طبقات چه هستند؟

در این خصوص اظهار نظرهای مختلفی وجود دارد. در جوامع معمولاً طبقات را بر چند دسته تقسیم شده است. یک دسته اعیان و طبقه ممتاز هستند که معمولاً کمترین درصد جمعیت را به خودشان اختصاص می­دهند، بعد طبقه متوسط و در کنارش طبقه متوسط رو به بالا است و بعد از آن طبقه کارگر و یا کشاورز است و در آخر هم طبقات فرودست هستند.

طبق آخرین پژوهش­های انجام شده در بحث طبقاتی و درصد جمعیت این طبقات در ایران؛ 10 درصد ثروتمند یا ممتاز، نزدیک به 40 درصد مربوط به طبقه متوسط و طبقات پایین هم 50 درصد را به خود اختصاص می دهند.

از نگاه نظریه پارادوکس منافع، طبقه متوسط معمولاً 40 درصد جمعیت هر جامعه را شامل می­شود که از 10 درصد ممتاز، ثروت کمتری داشته و از 50 درصد فقیر جامعه، ثروت بیشتری دارد.

اگر ما از طبقات در ایران چنین تعریفی را قبول داشته باشیم و به این براورد و امارها اعتماد کنیم، در حقیقت به این سمت و سو جلو می­رویم که وقایع اقتصادی اخیر، تنگناهای اقتصادی و تشدید تحریم­ها این گمانه زنی را بیشتر و بیشترتقویت می­کند که طبقه متوسط و طبقه متوسط رو به بالا به نوعی در روند تبخیر قرار گرفته اند و محتمل است که با سرعت بیشتری طبقه متوسط  تنزل پیدا کرده و به طبقه فقیر تبدیل ­شود.

بعد از آن هم طبقه فقیر جای خودش را به آخرین طبقه که فقر مطلق باشد خواهد داد. اگر آمارهای درآمد خانوارها در را نگاه کنید می­بینید که طبق آخرین برآوردها، دستمزد 70 درصد کارگران هم اکنون تنها تا حدود 35 درصد زندگیشان را تامین می­کند.

در نتیجه یک افت شدید درقدرت خرید طبقه کارگر را داشته ایم. در نظر بگیرید که طبق برآوردهای دولتی اخیر، 50 درصد جمعیت ایران هم اکنون زیر خط فقر هستند. مثلا بنا بر استانداردی که مرکز آمار کشور در سال 90 ارائه داده است، به ما نشان می­دهد که 18 درصد جمعیت ایران زیر خط فقر بوده اند، اما خط فقر در حال حاضر 10 میلیون تومان برای هر خانوار برآورد می­شود  و فقر مطلق 6 میلیون و 800 هزار تومان است. پس می­بینید که حداقل در یکی دو سال اخیر جابه جایی این طبقات به شدت سیر صعودی پیدا کرده است.

 

به هر حال ما در یک تنگنای تاریخی قرار داریم که نه فقط از نظر اقتصادی بلکه از نظر سیاسی و اجتماعی هم شکاف عمیقی بین طبقات ایجاد کرده است. حالا راه برون رفت از این شکاف موجود چیست؟

ببینید در جامعه شناسی و اقتصاد سیاسی یک اصل کلی برای توضیح علل پیدایش شکاف وجود دارد. هر چه که قدرت مالکان ابزار تولید بیشتر باشد این قدرت، چه قدرت سیاسی باشد چه قدرت اجتماعی یا قدرت­های مذهبی / ایدئولوژیکی، هر چه این قدرت در یک قطب بیشتر باشد در قطب دیگر، مخالف این را تجربه خواهیم کرد یعنی قطب­های بی­قدرت و بی­ثروت و قطب­هایی که در تناظر تضاد و تقابل و تناقض با سیستم­ها قرار دارند.

هر چه که فاصله­ی بین این­ها بیشتر شود شکاف عمیقتری بینیشان به وجود می­آید و کسانی که صاحبان ابزار تولید یا مالکان قدرت و ثروت و ایدئولوژی حاکم هستند، فاصله­شان هر روز بیشتر از پیش از بقیه جامعه و توده مردم می­شود و گمنامی اجتماعی برای مردم ایجاد می­شود و در این گمنامی، شورش­های مختلف و حتی شاید انقلاب ایجاد ­شود.

اگر بنا به تحلیل وضع موجود ایران باشیم بسیاری از کارشناسان، معتقدند که شکاف زیادی بین طبقات و گروه ها به وجود آمده یا سرعتش بیشتر از قبل شده است. سیاست­های اجتماعی بیشتر باعث و بانی اتمیزه کردن جامعه ایران شده و ارتباط میان طبقات با دیگر بخش­ها یا گروه­های اجتماعی را می­توان گفت مختل و یا قطع کرده است.

برای درک بهتر این موضوع با یک مثال پیش می رویم؛

در طبقه متوسط که کارمند، مغازه دار یا بازاری و در مجموع افرادی با اقتصادهای خرد وجود دارند، هرکدام از این­ها منافع خاص خودشان را دارند و در زمان لازم به خاطر تعارض همین منافع است که همبستگی اجتماعی و همدلی اتفاق نمی­افتد، همین تعارض یا نگه داشتن منافع خودی به هر قیمت است که مانع تدوام و یا ایجاد پیوند اجتماعی می شود و تا زمانی که این منافع و یا اهمیت دادن به آن، بجای همبستگی اجتماعی و ملی برای منافع کلانتر وجود نداشته باشد،

این شکاف متاسفانه بیشتر و بیشتر خواهد شد و این وضعیت به سرعت به افول ارزش های اجتماعی در این شکاف ها می­افزاید و در مجموع منافع ملی را با مخاطرات بیشتر روبرو می کند.

از شواهد پیداست که طبقه متوسط به سمت فقیر شدن بیشتر حرکت می­کند، و در دو سال اخیر قدرت خرید این طبقه تقریبا یک چهارم کمتر شده است و به دلیل اینکه هر قشری برای خودش و برای خانواده اش مناقع خاصی قائل است، این همبستگی یا اتحاد که بایستی میان طبقات و حتی در خود طبقه وجود داشته باشد، در اولویت­های بعدی قرار می­گیرد

و این منافع شخصی است که حرف اول را می­زند و منافع ملی اهمیتش را از دست می دهد. به عنوان بخشی از راهکار لازم است که برای برون رفت از چنین وضعیتی، آگاهی طبقاتی در اولویت قرار بگیرد. زمانی که این آگاهی به وجود نیاید،

این جمعیت به همان شکل توده­ای خودش باقی خواهد ماند و به شکلی اتمی عمل کرده و هر کسی برای منافع خود تلاش خواهد کرد. در واقع گذار از این شرایط، مستلزم همبستگی اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی است.

در ادامه مقاله “طبقه متوسط به سمت فقر حرکت می کند” با ما همراه باشید

 

این آگاهی رسانی به چه شکل باید باشد؟

در یک تعریف کلی اینکه هر کدام از شهروندان به چه طبقه­ای تعلق دارند و منافع طبقاتیشان چه چیزی ایجاب می­کند خیلی متفاوت است. یعنی پایگاه طبقاتی شهروندان مشخص می­کند که هر شهروندی یا شهروند هر طبقه­ای چه وظایفی در قبال وضعیت حاکم بر جامعه دارد.

منافع طبقاتی مختلفی بر مبنای این وابستگی­های پایگاهی و وابستگی­های طبقاتی وجود دارد که هر کدام از شهروندان وابسته به آن پایگاه­های اجتماعی بر حسب منافع و مضار خودشان تعیین می­کنند که چه کنش و واکنشی را نسبت به شرایط حاکم از خودشان بروز دهند.

ما باید در خصوص مسئولیت­های شهروندی مان و در قبال همدیگر یک بازنگری کلان داشته باشیم. ساخت، ترمیم و ارتقا چنین ارتباط و مهارت هایی، قطعاً یک میانجی قدر می­خواهد و این میانجی در بسیاری از جوامع، معمولاً دولت­ها هستند که جامعه مدنی نیز البته به یاریش می آید.

درواقع تا زمانی که بستری مناسب وجود نداشته باشد که این صحبت­ها در آن اتفاق بیافتد و اختلاط و بارش فکری در آن استارت نخورد و مکانیزم­های لازم برای این ایجاد همبستگی از طرف دولت و سیستم حاکم به وجود نیاد، ممکن است و خیلی هم اتفاق افتاده که طبقات با دیدگاه و حسب ضروریت خود و برای کسب و حفظ منافع خود به سمت و سوی دل خواه شان حرکت خواهند کرد.

دانش گروهای اجتماعی از همدیگر اندک است، مثلا عمده افراد طبقه ممتاز، چندان تجربه ملموس و تجربه زیستی­ای از طبقات فرودست، فقرا و معیشت کارگران ندارد و طبقه کارگری هم از رو به بالا چندان شناختی ندارد و چه بسا با دیدی غضبناک و حتی کینه به آنان می نگرد.

هر کدام از این­ها از پنجره خودشان به دنیای بیرون نگاه می­کنند و این عدم درک و شناخت و رشد سریع این شکاف عمیق خیلی خطرناک است. این­که ارزش­ها، نگاه­ها و تحلیل­های ما مبتنی بر شرایط موجود زندگیمان باشد و یک جایی این پل ارتباطی میان این طبقات ایجاد شود، یعنی مکان و بستری که چنین گفتگویی در آن اتفاق بیافتد و اینجاست که تسهیل­گری این شرایط از طرف سیستم رسمی و دولتی اساسی است که این مکانیزم به وجود بیاید و در مراحل بعدی همدلی، همبستگی و بعد هم اتحاد شکل بگیرید.

چیزی که الان کمتر و کمتر به چشم می­خورد و متاسفانه بحث مسائل اقتصادی، معیشتی و مشکلات روزمره و نیز اخبار منفی که روزانه به بدنه جامعه تزریق می­شود، میل و اشتیاق چنین گفتگویی، یا به وجود آوردن چنین فضایی را کمتر و دشوارتر می­کند. و البته باید گفت با اغماضی از طرف سیستم در طول سالیان برای عدم ایجاد این بستر شکل گرفته به قطع پروسه طولانی را می طلبد که نتایج دلخواهی به دست بیاید.

 

با این همه ما هنوز هم پویش های مردمی دلگرم کننده ای را خصوصا در مواقع وقوع بلایای طبیعی مشاهده می کنیم. هرچند به نظر می رسد فشارهای اقتصادی این دوران نمی تواند بر این روند بی تاثیر باشد. پیش بینی تان از آینده جامعه ایران در چنین شرایطی چیست؟

در ایران امروز تحرک طبقاتی به ظاهر انعطاف دارد اما به بسیاری از زمینه­ها و عوامل نو پدیدی وابسته است که اساساً این تحرک طبقاتی را  کمترعملی می­کند به هرحال مطالبات موجود در هر کدام از طبقات بنا به منافعی که دارند مشخص می­شود و بیشتر این­ها هم ساختاری هستند.

موضوعی که این روزها مخصوصاً در جوامع علمی در مورد آینده ایران به آن پرداخته می­شود؛ بحث فروپاشی اجتماعی است و این موضوع بسیار مهمی است که در ادامه نهضت گرسنگان یا قیام گرسنگان و الفاظ و اختصارات این چنینی دیراه محاوره جوامع علمی و در دیسیپلین­های مختلف بیشتر شنیده میشود.

اینطور به نظر می آید که پروسه فروپاشی اجتماعی آغاز شده ولی هنوز به شکل کاملش اتفاق نیافتاده است، جامعه ایران که یک هنوز یک جامعه سنتی رو به مدرنیته به حساب میاید خوشبختانه ما همچنان شاهد هستیم که ارزش­های اجتماعی­اش را که بخش زیادی­ از آن هم برگرفته از ارزش­های دینی و نظام سنتی است، در خود نگاه داشته و البته این ارزش ها لزوماً اعتقادات ایدئولوژیک نیستند.

می بینیم که در صورت وقوع رخدادهای طبیعی، معمولاً این اجتماعات مردمی هستنند که به شیوه خود جوش دست­ نیازمندان را می­گیرند. در واقع در بحث همکاری، همدلی ملی و مواردی از این دست، ایران یکی از کشورهایی است که همیشه نمره خوبی گرفته است.

از طرف دیگر مردم ایران با در نظر گرفتن تمام شرایط، وضعیت اقتصادی و تنگناهای که با آنها روبه رو هستند و متاسفانه تشدید هم می­شود، هنوز دارای درصدی از عقلانیت و درایت کلی برای دست نزدن به واکنش های رادیکال هستند.

هرچند این را هم در نظر بگیریم که همه طبقات و گروه­های اجتماعی هم به این شکل فکر نمی­کنند چرا که اگر بحث نو ظهور خیزش گرسنگان و جمعیت رو به فزون حاشیه نشینی و مخاطرات بر گرفته از آن درست باشد، ممکن است دیدگاه آن جمعیت ها یا دیگر گروهای مشابه، خیلی دور سو نگر و همسو با وضعیت فعلی و منافع ملی نباشد و وضعیت از کنترل خارج شود. ولی برگردیم به همان موضوع همبستگی اجتماعی در سطح ملی؛

کمک جمعی و مردمی در صورت بروز حادثه و یا مشکلات در سطح کلان یک سابقه طولانی و دیرین در میان جامعه دارد و تصور می­شود که اگر حتی وضعیت اقتصادی، به هر شکلی بحرانی­تر از وضعیت کنونی شود، حداقل از طرف بخشی از جامعه در حد توان به اقشار نیازمند دیگر کمک موردی خواهد شد.

ولی این را هم بایستی در نظر داشته باشیم که وسع و امکان طبقات پایین آمده و این تنگناهای اقتصادی و تورم که اکنون همه با آن گریبانگیر هستنند و فشار عمد ه ای بر خزانه دولت وارد کرده است،

امکان دسترسی طبقات محروم تر را به منابع مالی و دولتی خیلی کمتر می­کند. به هر حال این بحث، مسئله­ای نگران کننده است که باید امیدوارباشیم به آنجا کشیده نشود. مهمترین اقدام در این احوال، این است که هر چه زودتر بستری برای ایجاد و تقویت همبستگی ملی در داخل فراهم و عقلانیتی در سطح بین المللی حاکم  شود و البته همه اینها مستلزم این است که این پروسه به سرعت اتفاق بیفتد.

ممنون که تا پایان مقاله طبقه متوسط به سمت فقر حرکت می کند با ما همراه بودید

منبع : مجله موفقیت