از مرز تا مرز

در فرهنگ جامعه‌شناختی، هویت به معنای پنداشت نسبتاً پایدار فرد از کیستی و چیستی خود در رابطه با افراد و گروه‌های دیگر شکل می‌گیرد که ازطریقِ تعاملات اجتماعی و در فرایند اجتماعی شدن تکوین می‌یابد و این امر،  سبب تنوع گروه‌های اجتماعی جوامع انسانی در طولِ تاریخ بشر شده که شاهد اقوام، ملل، و سطوح متکثر خُرد و کلان‌ اجتماعات فرهنگی در جهان هستیم.

از مرز تا مرز پژوهشی جامع درباب هویت و قومیت با محوریت صلح است که در سیزده استان ایران با نگاهی مردم‌شناختی به همراه تیم میدانی مجرب، تحلیل و انجام گرفته و تلاش شده است تا ضمن بررسی موضوع هویت‌خواهی در میان پنج گروه قومی فارس (یا فارس‌زبان)، تُرک، کُرد، بلوچ، و عرب (البته برخی از این اقوام خود را ملت می نامند) مطالبات و خواسته‌های گروه‌های مختلف قومی بحث و بررسی شود و پژوهنده، در جای‌جای این پژوهش، از هردو تعبیرِ قوم و ملت بهره برده و نگاه بی‌طرفانۀ خود را حفظ کرده است و به‌دور از تعصب، به‌دنبال پاسخگویی به پرسش‌های پژوهش در این خصوص است: درک قومیت‌ها از خود و دیگری و غیریت‌سازی با آن، جایگاه آنان در ساختار سیاسی و اقتصادی، و دیدگاه آنان دربارۀ همگرایی، مشارکت سیاسی، زبان مادری، و مرکز ـ پیرامون، و این‌که آیا فضای ذهنی و عینی مناسبی برای کسب استقلال بیشتر در میان قومیت‌ها وجود دارد یا خیر؟ پژوهنده برای رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها از روش‌های علمی و داده‌بنیاد و انجام مصاحبه‌های متعدد با نخبگان و توده مردم بهره گرفته است.
درنهایت پژوهش حاضر، براساس نتایج به‌دست‌آمده، دو سناریوی اصلی را برای ایران ترسیم کرده است: ثبات اجتماعی، و زوال سرمایۀ اجتماعی. درصورت تداوم وضعیت کنونی، که سرمایۀ اجتماعی در ابعاد مختلف دچار زوال شده است، درنهایت شاهد فروپاشی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و دینی خواهیم بود، اما در سناریوی دوم ثبات اجتماعی حاصل خواهد شد و این سناریو را می‌توان سناریوی مطلوب نامید که البته احتمال وقوع آن بعید بنظر می رسد. این سناریو به ایجاد اصلاحات اساسی (ایجاد اصلاحات بنیادی در زیرساخت‌ها و روساخت‌های جامعه و یا ایجاد اصلاحات بنیادین در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی) و اتخاذ تصمیمات مطلوب ازجانب نهادهای حاکمیتی و اقوام مختلف کشور منوط خواهد بود و درصورت رسیدن به این سناریو، «ایران کشوری خواهد بود دارای تنوع قومی و مذهبی که این تنوع منشأ همگرایی و وفاق ملی است. تصمیمات سیاسی و فرهنگی در راستای توسعۀ روابط بین‌قومی با محوریت آشتی بین دولت و ملت شکل خواهد گرفت و نظام سیاسی با پذیرش هم‌ارزی هویت قومی ‌درکنارِ هویت ملی، نظام اجتماعی سلسله‌مراتبی و رتبه‌بندی شهروندان را در سیاست‌گذاری‌های داخلی منتفی خواهد کرد و ارادۀ ملی برای از بین بردنِ شکاف و تبعیض شکل خواهد گرفت.

این کتاب با مطالعه بر روی پنج قوم ترک، کرد، بلوچ، عرب و فارس (مناطق فارس‌زبان) انجام شده و توسط نشر مهری در سال 2021 در لندن به چاپ رسیده است. نسخه کامل کتاب همچنین نسخه خلاصه شده از کتاب و مقالات مرتبط با آن در این صفحه و مقالات وب‌سایت موجود است.

بعضی از داده های میدانی قابل‌توجه این پژوهش در قالب نمودارهای به‌قرار ذیل‌اند:

بنابراین از دیدگاه نخبگان، اقوام ایرانی از منظر مذهب و دین مورد تبعیض قرار می‌گیرند و میان مذاهب شکاف عمیقی وجود دارد. البته ازنظر عوام نیز (60٫3) چنین تبعیضی وجود دارد.

براساس داده‌های به‌دست‌آمده، 85٫9 درصد از نخبگان و 63٫9 درصد از عامۀ مردم معتقد بودند آموزش به زبان مادری حقی مشروع و قانونی است. همچنین 14٫1 از نخبگان و 15٫7 از عوام مخالف مشروعیت دادن یادگیری به زبان مادری بودند.

گروه‌های قومی بر این باورند که علیه آن‌ها تبعیض صورت می‌گیرد و این تبعیض در بخش مناصب و سمت‌های کشوری نمود پررنگ‌تری دارد به‌گونه‌ای که 84٫4 درصد از نخبگان و 85٫5 درصد از عوام بر این باور بودند که اقوام ایرانی درمعرضِ تبعیض و نابرابری سیاسی‌ قرار دارند.

فقدان فرصت اشتغال برای اقوام وجهی از نابرابری اقتصادی است که یکی از مطالبات اصلی گروه‌های قومی است. بر اساس داده‌های به‌دست‌آمده، 89.8 درصد از نخبگان و 81.9 درصد از عوام بر این باور بودند که فرصت‌های شغلی در بین اقوام به نسبت برابر توزیع نشده است و تنها 10.2 درصد از نخبگان و 8.4 درصد از عوام بر این باور بودند که در زمینۀ اشتغال فرصت های برابری برای اقوام وجود دارد.

احساس نابرابری اقتصادی در میان اقوام یکی از مؤلفه‌های مطرح‌شده در این پژوهش است که براساس یافته‌های به‌دست‌آمده، 90.6 درصد از نخبگان معتقدند اقوام در ایران از نابرابری اقتصادی رنج می‌برند که این درصد در بین عوام 88 درصد است و بیانگر آن است که درصد بالایی از هردو گروه بر این باورند که میزان شکاف و تبعیض اقتصادی در کشور بسیار زیاد است.

یکی دیگر از مؤلفه‌های موردبررسی در این پژوهش میزان حسّ تبعیض در حقوق شهروندی ـ قومی بود که براساس داده‌های پژوهش، 73٫4 درصد از نخبگان معتقد بودند اقوام به‌صورت برابر از حقوق شهروندی برخوردار نیستند. ازآن‌جاکه بیشتر مصاحبه‌شوندگان در بخش عوام معنا و مفهوم واقعی از حقوق شهروندی در ذهن نداشتند و به‌هنگام توضیح ‌دربارۀ این مفهوم مشخص شد آنچه آنان از حقوق شهروندی استنباط می کنند با معنای واقعی این اصطلاح فاصله زیادی دارد، بنابراین یافته‌های کمّی مربوط به عوام در این بخش حذف شد.