کودک کار

کودک کار محصول جامعه ای نابرابر است که به دلیل فقر اقتصادی خانواده، بدسرپرستی یا بی‌سرپرستی، فوت، طلاق، حبس، بیماری، معلولیت یا اعتیاد والدین و… برای تأمین معیشت و بقای خود و باقی اعضای خانواده به مشاغل سخت گمارده می‌شود. از سوی دیگر ساختار اقتصادی و اجتماعی ناکارآمد و ناعادلانه با کالایی سازی تحصیل، بهداشت و خدمات اجتماعی، به‌طور سیستماتیک کودکان را به این ورطه سوق می دهد.

گسترش بحرانهای اقتصادی و تورم روزافزون و افزایش فقر، روز به روز کودکان بیشتری را به سمت نیروی کار در بازار سرمایه می کشاند. بدین ترتیب در مواقع بحران، استفاده از نیروی کار کودکان به راحت ترین راه مقابله با فقر برای  برخی از خانواده‌ها بدل می‌شود.  اغلب کودکان کار در معرض آسیب های جسمی، روحی، جنسی و اجتماعی قرار دارند و از تحصیل و سایر نیازها و حقوق خود باز می مانند.

ورود زودهنگام کودکان به عرصه اشتغال و مواجهه شان با باندها وگروه‌های سیستماتیک استثمار، زمینه انواع بهره‌کشی‌ها و سوءاستفاده‌ از آنها را فراهم می کند و آنها در سنین پائین متحمل تجربه انواع خشونت‌ها و سوء رفتارهایی می‌شوند که مسیر زندگی آتی شان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در نتیجه ی بی‌کفایتی مسئولان و سیاست‌های غلط اقتصادی و فقدان حمایت های اجتماعی، نیرو و استعداد این سرمایه‌های اجتماعی و آینده‌سازان جامعه به هدر می رود.

 

تعریف کودک کار

در علوم اجتماعی، کودک کار  به کسی گفته می‌شود که در سن پائین، به‌دلیل نبود سرپرست خانوار برای تأمین معاش، فقر یا اعتیاد والدین و سرپرستان، مجبور به تن دادن  طولانی مدت و مستمر به کارهای سیاه و مشقت‌بار می شود. سن کم و نوع کار و فعالیتی که کودک به آن اشتغال دارد از مولفه های اصلی است که در اسناد بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است.

منظور از نوع کار، اشتغال کودک به فعالیتی است که روند رشد اجتماعی و طبیعی او را دچار وقفه و اختلال می کند و منظور از سن مناسب یعنی اشتغال به کاری که مغایر با وضعیت جسمی کودک بوده و مخاطره آمیز و زیان آور باشد.

 

زندگی کودک کار

کودکان کار غالبا در سه زمینه به کار گرفته می‌شوند:

•  کار کارگاهی

•  کار خیابانی

•  زباله‌گردی

نتایج پژوهش مرکز رفاه دانشگاه علوم پزشکی که در سال ۱۳۹۵ انجام گرفته، نشان می دهد که ۴۶ درصد از کودکان کار، ایرانی و ۵۳ درصد افغانستانی بودند این میزان در سال 1399 افزایش یافته و آمار این سال حاکی است که ۶۲٫۵ درصد کودکان کار، کودکان ایرانی و ۳۷٫۵ درصد کودکان مهاجر را شامل می شده است.

یافته های پژوهش “رد پای استثمار در جهان کودکی با محوریت اشکال گوناگون کار کودک[1]” که در سال1400 به روش نظریۀ داده‌بنیاد (GT) انجام گرفته، نشان می دهد که کودکان در اشکال متعدد از جمله: کار خیابانی و دست‌فروشی، کار در تولیدی، کار در کارواش، شاگردی در مغازه، زباله‌گردی، کار در کارگاه‌های زیرزمینی، کار خانگی، کار در منزل، کار در کوره‌پز خانه‌ها، و … به کار گرفته می شوند.

در این پژوهش، علل گوناگون کار کودک در هریک از مشاغل، متغیرهای جنسیت، سن و قومیت به‌طور مستقل در بیست و دو نوع کار کودک ارزیابی و تحلیل شده است. مخاطرات و آسیب های کار کودکان برحسب نوع کار و شرایط سنی و جنسی، شدت آسیب‌های وارده و … از موضوعات قابل تامل این پژوهشِ میدانی است.

 

عوامل ایجاد کننده کودک کار

کودکان کار عموماً محصول ساختار اقتصادی ـ اجتماعی ناکارآمد و ناعادلانۀ یک جامعه هستند. این کودکان تحت تأثیر فقر اقتصادی خانواده، بدسرپرستی یا بی‌سرپرستی شامل اعتیاد والدین، بیماری یا معلولیت والدین، حبس، فوت یا طلاق والدین، و مشکلات خانوادگی دیگر به ‌اجبار برای تأمین معیشت و بقای خود و سرپرستانشان به کارهای مشقت‌بار گمارده می‌شوند.

کودک کار با ورود زودهنگام به بسترهای اجتماعی در معرض انواع بهره‌کشی‌ها و سوءاستفاده‌ها قرار می‌گیرد و متحمل خشونت‌ها و سوءرفتارهایی می‌شود که آینده اش را تحت شعاع قرار می‌دهد.

اساسی‌ترین علت افزایش آمار کودکان کار در جامعه ایران با ساختار اقتصادی بحران زا، فقر چند بعدی، مهاجرت و اعتیاد والدین مرتبط است که به‌صورت درهم تنیده و تاثیر و تأثر متقابل عمل می کنند.

لذا افزایش تعداد کودکان کار به‌صورت تک بعدی، قابل تبیین نیست چرا که تابع ساختارهای خرد و کلان اقتصادی و آسیب‌های اجتماعی دیگر هست. در جوامع امروزی، کار کودک معضلی جهانی و سازمان‌یافته است که ناقض حقوق اولیه کودک بوده و بایستی از طرف دولت ها منع گردد. به‌طور خلاصه عوامل ایجاد کودکان کار عبارتند از:

• معضلات اقتصادی و معیشتی
• بد سرپرستی و بی سرپرستی
• فشار سیستماتیک باندهای سوداگر و گروه های استثمارگر
• ناکارآمدی سیاست گذاران و مسولین جامعه
• سلطه فرهنگ و عرف برخی گروه های قومی

 

سخن پایانی

کامیل احمدی، دانش‌آموخته مردم شناسی اجتماعی است که اجرای بسیاری از پژوهش‌های میدانی و گروهی در حوزه فرهنگ محلی، رسوم آسیب زا، حقوق کودکان، جنسیت، حقوق اقلیت‌ها و صلح و … را مدیریت کرده است. شما می توانید با بازدید بخش مقالات در سایت وی، به اطلاعات گوناگونی در این حوزه ها دسترسی داشته باشید.

[1] احمدی، کامیل.1400. رد پای استثمار در جهان کودکی: پژوهشی جامع در خصوص اشکال، علل و پیامدهای کار کودکان. نشر آوای بوف.