کودک همسری

از منظر حقوق کودک و نیز در اسناد بین المللی به ازدواج دختران و پسرانی که در زیر سن قانونی(زیر 18 سال) صورت می گیرد “کودک همسری” گفته می شود. متخصصین حوزه کودک، معتقدند ازدواج در کودکی پیامدهای زیست شناختی، روانشناختی و اجتماعی بسیاری برای فرد بدنبال دارد و سلامتی، رشد و آموزش آنها را تحت شعاع قرار می دهد.

پدیده کودک همسری اغلب با اهداف اقتصادی و اجتماعی صورت می گیرد و برخی خانواده ها با نادیده گرفتن حقوق فردی و تمامیت وجودی کودک، آنان را قربانی اغراض خود می کنند. عموما دختران بیشتر از پسران در معرض خطر ازدواج زودهنگام و پیوندهای اجباری هستند.

علل رواج ازدواج کودکان در برخی جوامع

ازدواج کودکـان بـه ویـژه در کشـورهاي در حـال توسعه و فقیر، گذشته از پایبندی به باورها و هنجارهای سنتی و عرفی به عنوان کالای اقتصادی نیز محسوب می‌شود. انگیزه های اقتصادی غالبا برای بهبود وضعیت معیشتی خانواده پدری و نیز برخورداری خود فرزند از رفاه بیشتر در خانه همسر، انجام می گیرد. ازدواج زودهنگام همچنین باکرگی دختران را قبل از ازدواج تضمین می کند و امیال جنسی پسران را سامان می دهد.

عوارض ازدواج کودکان

ازدواج زودرس پیامدهای روانشناختی، تربیتی، اجتماعی و زیستی بسیاری بر رشد کودکان، به‌ویژه دختران دارد و منشا بروز مشکلات فراوانی برای فرد و جامعه است. کودک همسران، بدون طی فرآیند بلوغ در ابعاد متعدد انسانی، مسئولیت زندگی و والدی را برعهده می گیرند و در دنیای کودکانه شان با واقعیت هایی که متناسب با سن شان نیست، دست و پنجه نرم می کنند. ازدواج زودهنگام، زمینه ساز بروز مسایلی به قرار ذیل است:

از دست دادن فرصت تحصیل و آموزش،
جدایی نابهنگام از دوران کودکی،
عدم آمادگی برای مواجهه با مسولیتهایی که متناسب با سن و تجربه کودک نیست در نتیجه سبب بروز یاس و ناامیدی در فرد می شود.
عدم بلوغ عاطفی و ضعف مهارت‌های تعاملی برای حل مسایل روزمره فردی و خانوادگی در نتیجه کاهش اعتماد بنفس،
فقدان تجربه و مهارت و عدم آمادگی برای نقش مادری و پدری،
عدم بلوغ فکری، در روابط زناشویی در نتیجه بروز تنش بین زوجین،
امکان تجربۀ خشونت جنسی،
احتمال آسیب جسمی در اندام تناسلی و ابتلا به بیماری های مقاربتی و جنسی،
بروز عوارض دوران حاملگی به دلیل بارداری در سن پائین،
فوت در اثر زایمان به‌دلیل عدم تکامل زیستی رحم و نیز سقط جنین،
عدم استقلال فکری و ضعف قدرت در تصمیم گیریهای فردی و خانوادگی در نتیجه بروز افسردگی،
احتمال خیانت و نارضایتی زناشویی به دلیل ازدواج بدون رضایت و عدم انتخاب آگاهانه همسر،
کودک‌بیوگی و….

ازدواج کودک در اروپا و آمریکا

در اروپا و آمریکا نیز آمار کودک همسری، فراوانی بالایی دارد. آمریکا سن قانونی ازدواج را 18 سال تعیین کرده است، اما برخی ایالت ها سن مشخصی وضع نکرده اند و افراد در هر سنی مجاز به ازدواج هستند و در صورت رضایت رسمی والدین، دختر و پسر می توانند زیر سن قانونی نیز پیوند ازدواج ببندند.

جلوگیری از کودک همسری در سطح کلان

در دهه اخیر تلاشهایی از جانب برخی فعالان حقوق کودک[1] در ایران صورت گرفت تا با طرح مسئلۀ‌ “کودک همسری” نظر فعالان مدنی، سیاست‌گذاران دولتی و برخی نمایندگان مجلس را نسبت به این پدیده حساس نماید. در این راستا تلاش شد تا با ارائۀ طرح افزایش حداقل سن ازدواج کودکان و اصلاح مادّۀ 1041 قانون مدنی، تغییری در بهبود وضعیت حقوق کودکان ایجاد شود.

علیرغم این که طرح فوق در صحن علنی مجلس با قید فوریت و با اکثریت آرا ‌تصویب شد، اما با اکثریت آرا در کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس رد شد. خوشبختانه نتایج پژوهش میدانی “ازدواج کودکان”[2] در کنار مطالبه‌‎گری جامعۀ مدنی و درخواست از مجلس جهت اصلاح قانون فوق، زمینه توجه افکار عمومی و افزایش آگاهی جمعی را فراهم ساخت و طولی نکشید که ممنوعیت ازدواج کودکان در صدر مطالبات جامعۀ مدنی قرار گرفت؛ خواستی که همچنان بر آن تاکید می شود.

نتایج این پژوهش نشان می دهد که در دهۀ اخیر نسبت ازدواج کودکان به ازدواج کل، هیچگاه پایین‌تر از 35 درصد نبوده است و این رقم بزرگی است که باید کل جامعه و فعالان مدنی و فعالان حقوق کودک را نگران سازد!

آمارهای ازدواج کودکان در ایران

به دلیل فقدان پژوهش های مستقل و علمی در حوزه کودک همسری در ایران و ضعف اطلاعات، آمار دقیق و شفافی در این زمینه در اختیار نیست اما با استناد به آمار رسمی و دولتی ایران به نقل از مشاور معاون حقوقی قوۀ قضاییه، سالانه بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار کودک در ایران ازدواج می‌کنند.

البته آمار فوق صرفا ازدواج‌های رسمی و ثبت شده‌ را لحاظ کرده است و شامل کودکانی که بصورت غیر رسمی ازدواج کرده اند، نمی باشد. در ایران برخی از مردانِ “چندهمسر” ازدواج بعدی خود و یا ازدواج با همسران کم‌سن را ثبت رسمی نمی‌کنند. طبق آمار سازمان ملل، هفده درصد ازدواج‌های صورت گرفته در ایران مربوط به افراد زیر هجده سال است و در حال حاضر 14 هزار “کودک بیوه” در کشور برآورد شده است.

بیشترین نرخ ازدواج کودکان در کشور را شهرهای مذهبی همچون مشهد و قم و شهر سنتی زاهدان به خود اختصاص داده اند. میزان بالای کودک همسری در این شهرها موید نقش مذهب و اقتصاد در این زمینه است.

سخن پایانی

کامیل احمدی، دانش آموخته مردمشناسی اجتماعی است که اجرای بسیاری از پژوهش‌های میدانی و گروهی در حوزه فرهنگ محلی، رسوم آسیب زا، حقوق کودکان، جنسیت، حقوق اقلیت‌ها و صلح و … را مدیریت کرده است. شما می توانید با بازدید بخش مقالات در سایت وی، به اطلاعات گوناگونی در این حوزه ها دسترسی داشته باشید.

[1]احمدی، کامیل.1396. طنین سکوت (پژوهشی جامع بر باب ازدواج کودکان در ایران). نشر شیرازه.

[2] همان.