خەتەنەی ژنان / خەتەنەی ئافرەتان

جۆرەکان و پۆلێنبەندی خەتەنە‌ی ژنان و کچان

بە پێی پۆلێنبەندیی ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی، بە بڕینی بەشێک یان تەواوی کلیتۆریس (میتکە) و لێوە بچووکەکانی شەرمگە لەگەڵ / یان بە بێ بڕینی لێوە گەورەکانی شەرمگە و یان دوورینەوەیان دەڵێن خەتەنەی ژنان.

لە جۆری‌ یەکەمی خەتەنە‌کردنی ژناندا، کلیتۆریس لا دەبرێت؛ لە جۆری دووەمدا، کلیتۆریس لەگەڵ لێوە بچووکەکانی شەرمگەدا دەقرتێنرێ؛ و لە جۆری سێیەمدا دوای بڕینی کلیتۆریس و لێوە بچووکەکانی شەرمگە، لێوە گەورەکانی شەرمگە لێک نزیک دەکەنەوە و دەیاندوورنەوە. هەر سێ جۆرەکە زیانی پزیشکییان هەیە، بەڵام زیانی جۆری سێیەم لە جۆرەکانی تر زیاترە.

تێڕوانینی خەڵک لەسەر خەتەنەکردنی مێینە

هۆکارەکانی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان لە ئێران و

روژهەڵاتی کوردستان

هەندێک لە بیروباوەڕ، نۆرم، ڕوانگە و سیستەمە سیاسی و ئابوورییەکان هۆکاری بەردەوامیی ئەم نەریتەن.

پێشتر لەبارەی باوبوونی خەتەنە‌ لە سەر ئاستی ئێران کۆمەڵێ زانیاری کۆ کرابوونەوە، بەڵام بە لێکدانەوە، شیکاری و قووڵبوونەوە لە سەر پرسی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان لە ئێران بۆمان دەرکەوت کە خەتەنە لە سەر ئاستی هەر چوار پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا، کوردستان، کرماشان و هۆرموزگان بوونی هەیە.هەندێک بیروباوەڕ و نۆرم و ڕوانگە و سیستەمی سیاسی و ئابووری سووتەمەنیی بەردەوامیی ئەم نەریتەن.

گرینگیی توێژینەوە لە سەر خەتەنە‌ی ژنان و کچان

دەرەنجامەکانی لێکۆڵینەوە لە سەر ئەم حاڵەتە لە دوو ڕوانگەوە گرینگن: یەکەم ئەوەی کە بۆ لێکۆڵینەوە و توێژینەوەکانی داهاتوو لە ئێراندا کە زۆریش پێویستن، بناغەیەک دابین دەکا و دووەم ئەوەی کە ئاستی وشیاری سەبارەت بە بەردەوامیی خەتەنە‌ی ژنان و کچان لە ئێران بەرز دەکاتەوە .

هەروەها، لە سەر ئاستێکی بەربڵاوتردا، ئەم توێژینەوە ئەو باوەڕە کۆنەی کە خەتەنە تەنیا لە ئەفریقادا سنووردار بۆتەوە پووچەڵ کردووەتەوە و بەڵگەی تەواویشی ئامادە کردووە کە جارێکی دیکە هەرگیز نکۆڵی لە بوونی دیاردەی خەتەنە‌ی ژنان و کچان نەکرێ، چونکە خەتەنە‌ی ژنان و کچان، جگە لە کیشوەری ئەفریقا، لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین و بەشێک لە ئاسیا و هەندێک لە پارێزگاکانی ئێرانیشدا بوونی هەیە.

وێنەی بۆنەیەکی کۆمەڵایەتی

ئاشکرابوونی ئەو ڕاستییە، هاوکاریی چالاکوانانی مەدەنیی کۆمەڵگا و کۆمیتەی داکۆکیکاری مافەکانی منداڵانی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەکا بۆ ئەوەی لەگەڵ سوودمەندان و ئەنجامدەرانی خەتەنە لە وڵاتی ئێراندا گفتوگۆ بکەن و وێڕای بە فەرمی‌ناسینی ئەم دیاردە، بەرەنگاری ببنەوە.

بەشداری‌کردن، وەدەستهێنانی متمانە و قبوڵ‌کرانی ئەم بەرنامە لە لایەن دەست‌ڕۆیشتووەکان و لایەنە پەیوەندیدارە خۆجێیەکان (بە هۆی هەستیاریی فەرهەنگیی ئەم بابەتە)

بودجەتەرخان‌کردن، دەستنیشان‌کردن و پرۆگرامی پەروەردەیی لە سەر ئاستی نیشتمانی و پارێزگایی کە لە پاڵ دیکەی بابەتەکان، ئاستی وشیاری و تەندروستیی سێکسی سەبارەت بە مەترسییەکانی خەتەنەی ژنانبەرز بکاتەوە.

ئاماری خەتەنەی ئافرەتان لە باشووری کوردستان

بەپێی ئاماری ڕێکخراوی منداڵپارێزیی نەتەوە یەکگرتووەکان لەئاستی جیهاندا و بە تایبەتی لە ٢٨ وڵاتی ئاسیا و ئەفەریقادا، ساڵانە زیاتر لە سێ ملیۆن ژن لە نێوان تەمەنی ۴ تا ١۵ ساڵ خەتەنە دەکرێت.

ڕێکخراوی تەندروستی جیهانیش ئاماژە بەوە دەدات ١٠٠ بۆ ١۴٠ ملیۆن ژن لە جیهاندا خەتەنەکراون، ساڵانەش سێ ملیۆن ژنی گەنج ڕووبەڕووی ئەم تاوانە دەبنەوە، ئەمە لە کاتێکدایە خەتەنەی ژنان بە شێوەیەکی نافەرمی ئەنجام دەدرێت و دەشێت ئامارەکان زۆر زیاتر بن لەوەی ڕێکخراوە جیهانیەکان باسی لێوە دەکەن.

بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی مافی مرۆڤی عێراقی ٪٢٣ منداڵانی کورد لە خوار سیازدە ساڵەوە خەتەنە دەکرێن.ڕێکخراوی وادی ئەڵمانی کە لە ساڵی ٢٠٠۴ەوە کاردەکات بۆ نەهێشتنی دیاردەی خەتەنەکردنی مێیینە، بەپێی ڕاپرسییەکی کە لە ساڵی ٢٠٢١ لە هەولێر و ڕانیە ئەنجامیداوە، لە کۆی هەزار و ٢۶٠ ژن کە بەشدارییان لە ڕاپرسییەکەدا کردووە، ٨۵ ژنی خوار تەمەن ١٨ ساڵ لە هەولێر و ٢۵ ژنیش لە ڕانیە خەتەنەکراون.

ڕووپێوی بارودۆخی تەندروستی و کۆمەڵایەتی ژنانی لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢١، لەگەڵ ١۵٩۶ خێزان کە بۆ هەر پارێزگایەک (سلێمانی، دهۆک، هەولێر) ۵٣٢ خێزان بە نمونە وەرگیراوە، ئەنجامدراوە، ١۵٧۶ خێزان و ٢١۶٢ خێزان چاوپێکەوتنی لەگەڵ کراوە.

بەپێی ڕووپێوییەکە کە ١۵ ساڵ بەرەو سەر وەرگیراوە، ڕێژەی خەتەنەکردنی ژنان لە هەرێمی کوردستان ٪۴٨ن، بەرزترین ڕێژە لە پارێزگای هەولێر تۆمارکراوە کە ٪۵٣.٣ یە لە نێوان پارێزگاکاندا.هەرچەندە لە یاساى بەرەنگاربوونەوەى توندوتیژیى دژى خێزانى ژمارە ٨ى ساڵى ٢٠١١دا هاتووە، خەتەنەکردنى ژنان تاوانە، بەڵام تا ئێستا بوونى هەیە و ئەنجام دەدرێت، سەرەڕای لێکەوتە خراپ و کاریگەرەکانی لەسەر کۆمەڵگە.

ڕەوتی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان لە ئێران و روژهەڵاتی کوردستان

بە پێی چارتی سەرەوە گۆڕانی ڕوانگەی کۆمەڵگا، بەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری سەبارەت بە زیانە جەستەیی و سێکسی و دەروونییەکانی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان، کۆچ‌کردنی گوندنشینەکان بەرەو شارەکان، مردنی خەتەنەچییەکان، هۆگرنەبوونی نەوەی گەنج بۆ درێژەدان بەم نەریتە و هەروەها کاریگەریی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و میدیا لە هۆکارەکانی کەمبوونەوەی ڕێژەی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان لەم ساڵانەی ڕابردوو لە ئێران و کوردستان بوون.ڕێژەی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان لە پارێزگای هورمزگان لە چاو سێ پارێزگای دیکە واتە ئازەربایجانی ڕۆژاوا، کوردستان و کرماشان زیاترە.

 بە گوێرەی داتاکانی توێژینەوەی بە ناوی نەریت، لە زۆربەی گوندەکانی دەوروبەری میناب، بەندەر پەهل، کنگ، لەنگە، گاوبەندی، خەمیر، هورمز، لارک، کیش، قیشم کچان خەتەنە دەکرێن.هەروەها بڕینی بەشێک لە ئەندامی زاوزێی ژنان لە ناوچەی هەورامانی پارێزگای کرماشان، گوند و دێهاتەکانی کامێران، ڕەوانسەر، جوانڕۆ، پاوە، نۆدشە، نەوسوود، شاهۆش بوونی هەبوو.

 دەرەنجامەکانی ئەم توێژینەوە – کە پێشتر ئاماژەمان پێدا – دەریخست کە ڕێژەی خەتەنەی ژنان لە پارێزگای کوردستان زۆر کەمتر لە پارێزگای کرماشان بووە. لە دەڤەری مەریوان و بەتایبەت لە گوندی گەورەی هەورامان تەخت ڕێژەی خەتەنە‌کردنی ژنان و کچان زۆرە.

پڕۆسەی ئەم داپەڕە لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا (شارە کوردییەکان) لەگەڵ پارێزگاکانی دیکە فەرقی هەیە. ئەنجامی لێکۆڵینەوە مەیدانییەکان دەریدەخا کە لە هەندێک گوندی ناوچەی موکریان لە ناوەڕاستی پارێزگاکانی کوردستان و ئازەربایجانی ڕۆژاوا ڕێژەیەکی کەمی کچانی سەرووی دە ساڵ خەتەنە کراون.

 به پێی ئه م لێکۆڵینەوه یەکێک له هۆکارەکانی ئەنجامدانی خەتەنە له باشووری پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا هاتنی نایاسایی و وەرزانەی گرووپه قەرەجەکان لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستانی ئێرانه .ئەگەر بە دوای توێژینەوەی تەواو لە سەر خەتەنە‌کردنی ژنان و کچاندا دەگەڕن دەتوانن کتێبی بە ناوی نەریت و گومانی ڕوو لە گۆڕان بخوێننەوە.