English
Farsi (فارسی)
پێشنیارتیان پێ دەکەین کە مووشن‌گڕافیی سەرەوە کە سەبارەت بە و بابته یه ببینن، ئینجا بۆ وەرگرتنی زانیاریی زیاتر لە ئێران و کوردستان دەتوانن ئەم دەقە و دیکەی وتارەکانی ئەم لاپەڕە بخوێننەوە.
منداڵانی کار بەگشتی بەرهەمی پێکهاتەی ئابووری – کۆمەڵایەتیی ناکارامە و نادادپەروەرانەی ناو کۆمەڵگایەکن.
ئەم منداڵانە لە ژێر کاریگەریی هەژاریی ئابووریی خێزان، بەدسەرپەرشتی یان بێ‌سەرپەرشتی وەکوو ئالوودەبوونی دایک و باوک بە مادە هۆشبەرەکان، نەخۆشی یان کەم‌ئەندامیی دایک و باوک، زیندان، مردن یان لێک‌جیابوونەوەی دایک و باوک و کێشەی دیکەی خێزانی، ئەم منداڵانە ناچار دەکرێن کە بۆ دابین‌کردنی بژێویی ژیانیان و مانەوەی خۆیان و سەرپەرشتیارەکانیان کاری قورس و پڕمشەقەت بکەن.
منداڵانی کار بە چوونی پێشوەختە بۆ ناو بەستێنە کۆمەڵایەتییەکان لە لایەن خانەوادە، تاقم یان گروپە سیستماتیکەکان دەچەوسێنرێنەوە و تووشی هەموو جۆرەکانی زێراندن و کەڵکاوەژۆیی دەبنەوە و ئەو توندوتیژی و دەستدرێژییانە بەئەزموون دەکەن کە کاریگەری لە سەر داهاتوویان دادەنێت.
بەم شێوە ئەو منداڵانەی کە وەک سامان و سەرمایەی کۆمەڵایەتی دەبێ بنیاتنەری داهاتووی کۆمەڵگاکەیان بن، بە هۆی ناکارامەیی بەرپرسان و سیاسەتی هەڵەی ئابووری و نەبوونی پشتیوانیی پێویست تووشی هەموو جۆرە خەسارەتێکی دەروونی و جەستەیی و سێکسی دەبنەوە.
دوو بژێرەی گرینگ سەبارەت بە کاری منداڵان بریتییە لە: یەکەم جۆری کار، و پاشان لانیکەمی تەمەنی گونجاو بۆ ئەو کارە. جۆری کارەکە بەو مانا دێ کە منداڵ سەرقاڵی چالاکییەکە کە پرۆسەی گەشە سروشتییەکەی تێک دەدا و تەمەنی گونجاو بۆ کار واتە منداڵ کارێک دەکا کە بە پێی بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکان بۆ تەمەنی ئەو گونجاو نییە و بە زیانبەخش لە قەڵەم دەدرێت.
منداڵێک کە یەکێک لەم دوو بژێرە دەیگرێتەوە پێی دەوترێ منداڵی کار و کاری منداڵیش لە کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆدا پرسێکی ڕێک‌خراوە کە هۆکار و ڕەگ و ڕیشەی ئاڵۆزی هەیە کە لە ناوچە و فەرهەنگە جیاوازەکاندا کردوویەتی بە پرسێکی جیهانی.
ڕاپۆرتێک سەبارەت بە منداڵانی کار لە ئێران
ڕاپۆرتی ساڵی ٢٠١٨ی ڕێکخراوی نێودەوڵەتیی کار دەریدەخا کە نزیکەی ٢١٨ ملیۆن منداڵی کار لە جیهاندا بوونیان هەیە، کە لەو ژمارەش ١٥٠ ملیۆن منداڵ بوونەتە قوربانیی کاری منداڵ و نزیکەی ٧٣ ملیۆنیان سەرقاڵی کاری مەترسیدار و زیانبەخشن.
ئەم ئامارە ئاماژە بەوە دەکا کە لە کۆی هەر ١٠ منداڵ لە جیهاندا، یەکێک منداڵی کارە!
ئەم ئامارە بە ڕوونی ئەوە نیشان دەدا کە سەرەرای ئەوەی کە وڵاتانی کەم‌داهات پێویستیان بە ئاوڕدانەوەی زیاترە، بەڵام بەرەنگاربوونەوەی کاری منداڵان تەنیا بە تەرکیزکردنە سەر وڵاتە هەژارەکان مومکین نابێت.
پرسی هاوبەشی نێوان وڵاتانی هەژار بە داهاتی مامناوەند و دەوڵەمەند هەمان هەژاریی خێزان و کۆمەڵگایە.
بە پێی دەرەنجامە مەیدانییەکانی توێژینەوە و هەروەها ئامارە بەردەستەکان، زیاتر لە یەک ملیۆن منداڵی کار لە ئێراندا هەن، بەڵام بە هۆی هەستیاریی سیاسی و ئایدۆلۆژیکییەوە، لەم بوارەدا ئامارێکی ڕێکخراوەیی ورد و متمانەپێکراومان لەبەردەستدا نییە. هەندێک لە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە نزیکەی ٢٠ هەزار منداڵی کار لە تاراندا دەژین کە چوار هەزاریان منداڵی زبڵگەڕن.
ئامارگەلێک سەبارەت بە کاری منداڵان
منداڵانی کار زیاتر لە سێ بواری جیاوازدا بێگاریان پێ دەکرێ: کاری کارگە، کاری سەرشەقام و زبڵگەڕی.
بە پێی لێکۆڵینەوەکانی ناوەندی خۆشگوزەرانیی زانکۆی زانستە پزیشکییەکان لە ساڵی 1395 هەتاوی، لە کۆی منداڵانی کار 46 لەسەدیان ئێرانی و 53 لە سەدیان منداڵانی ئەڤغانی بوون، بەڵام ئاماری ساڵی 1399 هەتاوی دەریدەخا کە لە کۆی منداڵانی کار 62.5 لەسەدی منداڵانی کار ئێرانی و 37.5 لە سەدیان منداڵانی کۆچبەر بوون.
ئەم توێژینەوە لە سەر تەوەری جۆرە جیاوازەکانی کاری منداڵان، لەوانە کاری سەرشەقام و دەستفرۆشی، کارکردن لە کارگەی بەرهەمهێنان، کارکردن لە کارواش، شاگردی لە دوکان، زبڵگەڕی، کارکردن لە کارگەی ژێرزەمینی، کاری ناوماڵ، کارکردن لە ماڵەوە، کارکردن لە کورەخانە خشت‌پێژییەکان و …، بە شێوازی داتابنیات (GT) ئەنجام دراوە.
لە توێژینەوەی بەڕێز کامیل ئەحمەدی، هۆکارە جۆراوجۆرەکانی کارکردنی منداڵان لە هەر یەک لە پیشەکان تاوتوێ کراوە و بگۆڕەکانی ڕەگەز و نەتەوە و تەمەن بە جیا لە بیست و دوو جۆری ئیشی منداڵاندا شرۆڤە و شی کراوەتەوە.
مەترسییەکانی کاری منداڵان یەکێک لە بابەتە گرینگەکانی ئەم توێژینەوەیە کە بە گوێرەی جۆری کار و بارودۆخی تەمەن و هۆکاری جۆراوجۆری دیکە، دەبێتە هۆی ئەوەی کە خەستیی خەسارەتە جیاوازەکان زیاتر بن.
چەوساندنەوەی منداڵانی کار
بابەتی چەوساندنەوە لە کاری منداڵان و بازاڕی کاری نافەرمی دوو بژێرەی تەوەریی ئەم توێژینەوەن و کەلێنی گەشە، گرژی و جەنگ لە وڵاتی ئەڤغانستان، هەژاری و بێکاریی خێزانی، بەدسەرپەرشتی و بێ‌سەرپەرشتی، هۆگربوون بە کار لە هۆکارەکانی کاری منداڵان لەم توێژینەوەدان.
خاڵێکی تری ئەم توێژینەوە ئەوەیە کە هەوڵ دراوە کە کاری منداڵ لە ڕوانگەی هەموو راپەڕێنەرە کلیلییەکان، واتە منداڵان خۆیان و دایک و باوکیان، خاوەنکاران، چالاکوانان و شارەزایانی بواری منداڵی، هەروەها بەرپرسانی حکومی لە ڕێکخراو و ئۆرگانەکانی پەیوەست بە بواری کاری منداڵان (وەکوو شارەوانی و بێهزیستی و هێزی ئینتزامی) شیکاری و شرۆڤە بکرێن.
هۆکارەکانی دەرکەوتنی کاری منداڵان
- کێشە ئابوورییەکان
- بەدسەپەرشتی یان بێ‌سەرپەرشتی
- زەختی سیستماتیک لە لایەن گروپە چەوسێنەرەکان
- ناکارامەیی سیاسەت‌داڕێژان
- فەرهەنگی هەڵەی نەتەوەیەک
چەوساندنەوەی منداڵانی کار
بەو پێیەی کە توێژینەوەی “ئاسەواری چەوساندنەوە لە جیهانی منداڵی” زۆربەی جۆرەکانی کاری لە شارە گەورەکانی تاران و دەوروبەر بە چڕوپڕی تاوتوێ کردووە، ئەنجامەکانی ئەم لێکۆڵینەوە کە سەبارەت بە منداڵانی کارە، سەرتاسەری ئێران و بەتایبەت شارە گەورەکانی دیکەش دەگرێتەوە.
هۆکارەکانی دەرکەوتنی کاری منداڵان
کێشە ئابوورییەکان• بەدسەپەرشتی یان بێ‌سەرپەرشتی• زەختی سیستماتیک لە لایەن گروپە چەوسێنەرەکان• ناکارامەیی سیاسەت‌داڕێژان• فەرهەنگی هەڵەی نەتەوەیەکبەو پێیەی کە توێژینەوەی “ئاسەواری چەوساندنەوە لە جیهانی منداڵی” زۆربەی جۆرەکانی کاری لە شارە گەورەکانی تاران و دەوروبەر بە چڕوپڕی تاوتوێ کردووە، ئەنجامەکانی ئەم لێکۆڵینەوە کە سەبارەت بە منداڵانی کارە، سەرتاسەری ئێران و بەتایبەت شارە گەورەکانی دیکەش دەگرێتەوە.
کتێبی ئاسەواری چەوساندنەوە لە جیهانی منداڵی
وتارە زانستییەکان
پرسیارە باوەکان
- • منداڵی کار کێیە؟ لە باسە کۆمەڵایەتییەکاندا، منداڵی کار ئاماژە بۆ ئەو منداڵە دەکا کە بە هۆی هەژاری یان ئالوودەبوونی دایک و باوک بە مادە هۆشبەرەکان یان نەبوونی سەرپەرشتی بنەماڵە و بۆ دابین‌کردنی بژێویی ژیان ناچارە بۆ ماوەیەکی زۆر و بەردەوام کاری دژوار و سەخت بکات
- تایبەتمەندیی کاری منداڵان چییە؟ منداڵی کار بە بێ پشتیوانی و چاودێریی دایک و باوک و گەورەساڵەکان و دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان لە بارودۆخێکی زۆر سەختدا بە سەر دەبەن و لە لایەن خاوەنکارەکانیان و هاوتەمەنەکانیان و گەورەساڵەکانی دەوروبەریانەوە تووشی هەموو جۆرە توندوتیژی و کەڵکاوەژۆییەک دەبنەوە و لە خۆراکی چاک، تەندروستیی جەستەیی و دەروونی، و پەروەردەی فەرمی و دامەزراوەیی بێبەشن.
- پارەی یاسایی پەیوەست بە کاری منداڵان؟ بە گوێرەی ڕێکخراوی نێودەوڵەتیی کار، کارکردنی منداڵان بەو چالاکییە ئابوورییانەی منداڵان دەوترێ کە دەبێتە هۆی زیان‌گەیاندن بە تەندروستیی جەستەیی، دەروونی، ئەخلاقی یان کۆمەڵایەتی منداڵان یان پەروەردەیان تێک دەدا، و لەو حاڵەتانەدا ڕوو دەدا کە منداڵان بە هۆی هەژاریی ئابووریی یان فەرهەنگیی خێزانەکانیانەوە ناچارن واز لە خوێندن بێنن یان هەر نەچنە قوتابخانە یان ئەوەی کە ناچارن بۆ چەندین کاتژمێر لە شەو و ڕۆژدا شان بە شان لەگەڵ خوێندن کاریش بکەن. لە هەموو ئەم حاڵەتانەدا بەشێک لە مافە سەرەتاییەکانی منداڵان وەکوو مافی خوێندن و مافی یاری‌کردن و مافی خوێندنی بێبەرامبەر پێشێل دەکرێت. کەواتە لەم سێ حاڵەتەدا ئەو کەسانەی کە تەمەنیان خوار هەژدە ساڵانە، بە هەر شێوەیەک بەم چالاکییانەوە تێوەبگلێن، پێناسەی “کاری منداڵ” دەیانگرێتەوە.
- هۆکارەکانی دەرکەوتن و پەرەسەندنی کاری منداڵ لە ئێران چین؟ منداڵانی کار بە گشتی بەرهەمی پێکهاتەی ئابووری – کۆمەڵایەتیی ناکارامە و نادادپەروەرانەی ناو کۆمەڵگایەکن. ئەم منداڵانە لە ژێر کاریگەریی هەژاریی ئابووریی خێزان، بێ‌سەرپەرشتی یان بەدسەرپەرشتی وەکوو ئالوودەبوونی دایک و باوک بە مادەی هۆشبەر، نەخۆشی یان کەم‌ئەندامیی دایک و باوک، زیندان، مردن یان لێک‌جیابوونەوەی دایک و باوک و کێشەی دیکەی خێزانی، ناچار دەکرێن کە بۆ دابین‌کردنی بژێویی ژیانیان و مانەوەی خۆیان و سەرپەرشتیارەکانیان کاری قورس و پڕمشەقەت بکەن. منداڵانی کار بە چوونی پێشوەختە بۆ ناو بەستێنە کۆمەڵایەتییەکان تووشی هەموو جۆرە چەوساندنەوە و کەڵکاوەژۆییەک دەبنەوە و دەکەونە بەر دەم هەموو جۆرە زێراندن و بەدڕفتارییەک و ئەو توندوتیژی و دەستدرێژییانە بەئەزموون دەکەن کە کاریگەری لە سەر داهاتوویان دادەنێت. بەم شێوە ئەو منداڵانەی کە وەک سامان و سەرمایەی کۆمەڵایەتی دەبێ بنیاتنەری داهاتووی کۆمەڵگاکەیان بن، بە هۆی ناکارامەیی بەرپرسان و سیاسەتی هەڵەی ئابووری و نەبوونی پشتیوانیی پێویست تووشی هەموو جۆرە خەسارەتێکی دەروونی و جەستەیی و سێکسی دەبنەوە.
- ئامار و ژمارەی ڕێژەیی منداڵانی کار و زبڵگەڕ لە ئێران؟ لە ئێراندا زیاتر لە یەک ملیۆن منداڵی کار هەن، بەڵام بە هۆی هەستیاریی سیاسی و ئایدیۆلۆژیکییەوە، ئامارێکی ڕێکخراوەیی ورد و پتەو لەم بوارەدا دەست ناکەوێت. هەندێک لە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە نزیکەی ٢٠ هەزار منداڵی کار لە تاران دەژین کە چوار هەزاریان منداڵی زبڵگەڕن.ڕۆژهەڵاتی کوردستانکرماشان: بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوەی بێهزیستیی پارێزگای کرماشان 800 بۆ 1000 منداڵی کار ساڵی 2021 لەو پارێزگایە کاریان کردووە.سنە: بەپێی ئامارەکانی ساڵی 2018 ژمارەی منداڵانی کار لە شاری سنە 183 کەس خەمڵێندراوە کە ئەڵبەت ئامارە فەرمییەکان ئەم ژمارەیان تا 500 کەسیش خەمڵاندووە چونکە بەشێک لەو منداڵانە لە ژێر چاوەدێری ڕێکخراوەی دیکە بێجگە بێهزیستین. ئازاد هاشمی بەڕێوەبەری ڕێکخراوەی خێرخوازی شەمیم لەوبارەوە دەڵێت وێڕای ئەمانەش ژمارەیەکی دیکەی منداڵان لە کارگەکان کار دەکەن و کۆی گشتی تا 2000 کەس بەرز دەبێتەوە.ئیلام: ئامارەکانی ڕێکخراوەی بێهزیستی لە ساڵی 2022 ژمارەی منداڵانی کار لە پارێزگای ئیلام وەک 210 کەس دەخەمڵێنن.ئازربایجانی ڕۆژئاوا: بەڕێوەبەری گشتیی ڕێکخراوەی بێهزیستی پارێزگای ئازربایجانی ڕۆژئاوا ساڵی 2022 و لە ڕاپۆرتێکدا دەڵێت لە مەودایەکی دوو ساڵەدا و لە دوو دەرفەتی جیاوازدا جارێک 50 منداڵی کار و جارێکی دیکەش 299 منداڵی کار کەوتوونەتە ژێر چاوەدێری ئەو ڕێکخراوەیە.باشووری کوردستانبەگوێرەی دوایین ئاماری منداڵپارێزی کوردستان، لە هەرێمی کوردستان هەزار و 248 منداڵ لە بازاڕ و شەقامەکاندا “کار دەکەن”.دهۆک 560 منداڵهەولێر 508 منداڵسلێمانی 180 منداڵهەڵەبجە 0 منداڵلەبارەی ناسنامەی منداڵانی “کارکەرەوە”، ئەندامێکیی دەستەی بەڕێوەبەری رێکخراوی منداڵپارێزی کوردستان دەڵێت، “زۆرینەیان ئاوارە یان پەنابەرن، بەشێکیشیان لە کۆچەرییەکانن؛ بەگشتی 92%یان خەڵکی دەرەوەی هەرێمی کوردستانن”
