مصاحبه های در خصوص دگرباشان در ایران

جنسیت یکی از مهم‌ترین ابعاد زندگی انسان است که شامل هویت‌ها و نقش‌های جنسی، گرایش‌های جنسی، شهوت، لذت، صمیمیت، و تولیدمثل می‌شود. جنسیت درحالی‌که می‌تواند افکار، رؤیاپردازی‌ها، امیال، باورها، دیدگاه‌ها، ارزش‌ها، رفتارها، رویه‌ها، نقش‌ها، و روابط افراد را دربر گیرد، اما همۀ آن‌ها همواره تجربه یا ابراز نمی‌شوند. جنسیت تحت تأثیر تعاملات زیستی، روانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی، حقوقی، تاریخی، مذهبی، و عوامل معنوی قرار دارد.
تا امروز، گزارش‌ها و پوشش‌های رسانه‌ای اندکی دربارۀ اجتماع دگرباشان ایرانی تهیه شده است که بیشترِ این گزارش‌ها مجموعه‌های مستند از کسانی است که ایران را ترک کرده‌اند و در سرزمین دیگری زندگی می‌کنند. دربارۀ دگرباشان جامعۀ معاصر ایران و چگونگی نگاه به این اجتماع از زاویۀ دید خودشانْ مطالعاتِ پژوهشیِ محدودی صورت گرفته است. تقریباً اطلاعات چندانی از تجارب و تجربیات افراد دگرباش وجود ندارد. این پژوهش بر آن بود تا این شکاف علمی را دربارۀ موضوعی تا این حد مهم پر کند و اولین پژوهشی است که دربارۀ «دگرباشان در ایران» انجام شده است و به متون موجود دربارۀ دگرباشان با تمرکز بر جغرافیای محل سکونت این گروه بُعدی ویژه و متمایز بخشیده است.

مطالعۀ مردم‌ شناسانۀ دگرباشان در این پژوهشْ حوزۀ نادیدۀ جنسیت در ایران را با نگاه به جنبه‌های متعدد و پیچیدۀ هویت جنسی و ظرافت‌های آن در اجتماع دگرباشان و در بستر شناخت روزافزون از گرایش‌های جنسی بررسی کرده است، باور رایج دربارۀ دگرباشان و جنسیت در ایران را به‌چالش کشیده، و افسانه‌ها و روایت‌هایی را نقد کرده است که معمولاً و بیشتر سببِ شناختِ نادرست از جنسیت و تدوین سیاست‌ها و رویه‌های اشتباه شده‌اند تا زمینه‌ساز رویکردی جامع‌تر شوند. این مطالعه بسیار پیچیده است، چراکه فراتر از نگاهی کلی و ساده به گرایش جنسی و افکار مربوط به جنسیت، به حوزۀ زندگی خصوصی و عمومی افراد ورود کرده است.
مطالعۀ مردم‌شناسانۀ دگرباشان، حوزۀ نادیدۀ جنسیت در ایران را با نگاه به جنبه‌های متعدد و پیچیدۀ هویت جنسی و ظرافت‌های آن در اجتماع دگرباشان و در بستر شناخت روزافزون از گرایش‌های جنسی بررسی می‌کند. در عین حال، کج‌فهمی‌های رایج دربارۀ دگرباشان و جنسیت در ایران را به‌چالش می‌کشد و افسانه‌ها و روایت‌هایی را که معمولاً و بیشتر سبب شناخت نادرست از جنسیت و تدوین سیاست‌ها و رویه‌های اشتباه شده‌اند، نقد می‌کند تا زمینه‌ساز رویکردی جامع‌تر شود.

این مطالعه پیچیده است، چراکه فراتر از نگاهی کلی و ساده به گرایش جنسی و افکار مربوط به جنسیت، به حوزۀ زندگی خصوصی و عمومی افراد ورود کرده است. برای اولین بار، این تحقیق بر مصاحبه‌های عمیق با حدود 300 نفر از دگرباشان ــ که60 درصد آنان مرد و 40 درصد زن بودند ــ در سه کلان‌شهرِ تهران، مشهد، و اصفهان متمرکز شد. در این پژوهش، چالش‌های برخاسته از تغییرات عصر حاضر در روابط جنسیتی و چگونگی این تعاملات در ایران بررسی شد و در عین حال، چهارچوب‌های نظری و روشمندی‌ به خوانندگان، دگرباشان، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، فعالان عرصۀ عمومی و اجتماعی، و دانشجویان ارائه ‌شد تا دگرباشان بر اساس آنها مطالعه و بررسی شوند. اهداف اصلی این پروژۀ تحقیقاتی درک احساسات و باورها در مورد دگرباشان از طریق تحلیل انتقادی از نگاه خود این افراد و بررسی چالش‌هایی است که آنها بر اثرِ زندگی در جامعه‌ای مذهبی، طبقه‌محور، سنتی، و پدرسالار که دگرباشی را به¬ مثابۀ هویت رد می‌کند، تجربه می‌کنند. پرسش این پژوهش از همین‌جا شروع ‌شد. درواقع، ضرورت تمرکز بر اجتماع دگرباشان و آسیب‌پذیری این افراد سرکوب‌شده و به سکوت واداشته¬شده انگیزه‌ای شد برای روشنگری دربارۀ وضعیت این افراد که عامدانه نادیده گرفته شده‌اند و از سوی اجتماع به حاشیه رانده شده‌اند.
این مطالعه در فاصلۀ سال‌های 1396 و 1397 شمسی انجام گرفت و داده‌های میدانی این پژوهش در تابستان و پاییز 1396 شمسی جمع‌آوری شد. بیشتر پروژه‌هایی از این ‌دست و با این ماهیت، روش‌شناسی درستی ندارند و اغلب به ضعف اجتناب‌ناپذیر نمونه‌گیری در دسترس دچار می‌شوند. دگرباشان در ایران اقلیتی به سکوت واداشته‌شده هستند که معمولاً مجبورند هویت یا گرایش جنسی خود را از خانواده و دوستانشان پنهان کنند و این امر ترس و نگرانی از سرزنش و طرد اجتماعی را سبب می‌شود. با این حال، این مطالعه و پژوهش با این آگاهی انجام شد که جامعۀ آماری محدود، مثلاً50 نفر، نمی‌تواند نمایندۀ جمعیت عمومی دگرباشان در این مقیاس جغرافیای باشد، اما مسلماً انجام 300 مصاحبه برای رسیدن به استانداردی قابل‌‌قبول‌تر و روش تحقیقی معتبر کفایت می‌کرد و از آنجا که این موضوع کمتر مورد مطالعه قرار گرفته و ناشناخته مانده است، پس انجام مصاحبه‌های بیشتر امکان شناخت زوایای آشکار و پنهان آن را فراهم آورد و نیز ریسک‌پذیری پژوهش و یافته‌های آن را پایین آورد. بی‌شک، این مطالعۀ پژوهشی دریچه‌ای است به زندگی دگرباشان که بیشتر آنان زندگی در خفا را برگزیده‌اند. امید است یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌های این مطالعه به سیاست‌ها و مداخلاتی نو بینجامد. مطالعات پژوهشی آینده باید این کار را در جمعیتی بزرگ‌تر انجام دهد که در صورت امکان، سراسر کشور را دربربگیرد، زیرا نتایج می‌تواند بر اساس هر فردی که دگرباش دانسته شده است، متفاوت باشد.
این پژوهش مطالعه‌ای گذشته‌نگر است؛ یعنی بزرگسالان اطلاعاتی دربارۀ تجربیاتی ارائه دادند که گاه در سال‌های نوجوانی آنان رخ داده بود. احتمالاً این مسئله سبب شده است تا در توصیف برخی واکنش‌های خانواده به هویت دگرباشی این افراد اریبی صورت گیرد. برای به حداقل رساندن این نگرانی، مطالعۀ سنجه‌ها تدوین شد تا حتی‌الامکان به شکلی عینی به این پرسش پاسخ دهند که آیا یک رفتار یا پاسخ خاص از جانب خانواده در واکنش به هویت دگرباش آنان واقعاً اتفاق افتاده است یا نه. نگرانی دیگر از این جنبه بود که مصاحبه‌شوندگان یا به سؤال‌های حساس مربوط به گرایشات جنسی پاسخ نمی‌دهند یا پاسخ درستی نمی‌دهند. این مطالعه به طور خاص، و بعد از مرحلۀ اعتمادسازی احتیاط بیشتری برای افزایش محرمانگی محیط پژوهش به‌خرج داد تا پاسخ‌دهندگان را تشویق کند که بدون احساس شرم یا ناراحتی به سؤالات حساس پاسخ‌ دهند.
یکی از ویژگی‌های خاص دامنۀ این مطالعه آن است که تنها بر دگرباشان گرایش جنسی تمرکز کرده است و به افراد تراجنسیتی، که دارای دو جنبۀ زنانه و مردانۀ جنسیت هستند و هردوی این جنبه‌ها به طور هم-زمان در وجود آنها فعال ¬است، نپرداخته است. تراجنسیتی معمولاً بخشی از نام مخفف دگرباشان (LGBT) است. افراد تراجنسیتی به‌عمد در این مطالعه وارد نشده‌اند، چراکه در ایران، جایگاه آنها از منظر حقوقی تا حدودی تأیید شده است. هرچند آنها در ایران به‌رسمیت شناخته¬ شده‌اند و موجه دانسته می‌شوند، وضعیتشان همچنان به یک فتوای فقهی گره خورده است که به آنها اجازه می‌دهد تا عمل تغییر جنس را انجام دهند.

جنسیت، جنس، و تمایل جنسی مفاهیمی سیال و همواره در حال‌ تغییرند که اساس و جوهرۀ روابط انسانی را تعریف می‌کنند. در این فصل، شیوه‌های گوناگون این روابط ــ که در چهارچوب این مفاهیم با یکدیگر در تعامل‌اند ــ بررسی می‌شود؛ چنانکه آنچه در یک فرهنگ یا جامعه تابو است، ممکن است در جامعه‌ای دیگر به‌راحتی به گفت‌وگو گذاشته می‌شود و آنچه جامعه و هنجارهای اجتماعی درست و معتبر می‌دانند، به‌شدت در شکل‌دهی به معنای جنسیت نقش دارد. همچنین روشن است که بر اثرِ تغییر رویکردهای اجتماعی، اعتبار این مفاهیم نیز به‌سرعت تغییر می‌کند. با این حال، هرچند ما به گفت‌وگو دربارۀ رفتار جنسی گشوده¬تر هستیم، از خیلی جهات، این موضوع هنوز در بسیاری از کشورهای جهان موضوعی خصوصی است.

این پژوهش از روش تلفیقی رویکردهای پدیدارشناسانه، هرمنوتیکی، پسامدرن، و روان‌شناختی بهره برده است تا روشی نظری را به‌وجود آورد که برای پژوهش دربارۀ تجربۀ دگرباشی مناسب باشد و در عین حال، شهود و احساسات خود پژوهشگر را نیز دربر گیرد.
این مطالعه در فاصلۀ سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ شمسی انجام شد و داده‌های میدانی کار در تابستان و پاییز 1396 شمسی جمع‌آوری گردید. یکی از ویژگی‌های خاص دامنۀ این مطالعه آن است که تنها بر دگرباشان گرایش جنسی (LGB) تمرکز کرده است و به افراد تراجنسیتی (Tran sex)، که دارای دو جنبۀ زنانه و مردانۀ جنسیت هستند و هردوِ این جنبه‌ها به‌طور هم‌زمان در وجود آنان فعال است، نپرداخته است.
از پژوهش شهر ممنوعه تاکنون سه مقالۀ انگلیسی و دو مقالۀ فارسی در نشریات مختلف به‌چاپ رسیده است که نسخه‌ای از آن‌ها در صفحۀ مقالات و نسخۀ کامل کتاب در وبگاه شخصی نگارنده موجود است.

https://iranwire.com/fa/features/33241