تیغ سنت به نام مذهب

ختنه‌ یا بریدن بخشی از آلت تناسلی مردان یا زنان عملی است که از دیرباز در جوامع مختلف بشری رایج بوده است و اکنون نیز در برخی از نقاط جهان بر اساس عوامل و دلایل مختلفی انجام می‌پذیرد. در ایران سه عاملِ منطقۀ جغرافیایی، ارتباط با مصر و دین اسلام زمینه ایجاد و رواج عمل ختنه در ادوار مختلفِ تاریخ این سرزمین شده است. عمل ختنه حامل پیامدهای زیستی، فرهنگی، اجتماعی، روانی، حقوقی و اقتصادی بر انسان‌هایی است که حال و آینده جوامع بشری در گرو زیست سالم، بهنجار و عادلانه آن‌ها است.

کتاب “تیغ سنت به نام مذهب” بررسی پدیدار شناختی ختنه مردان/پسران در ایران است که توسط نشر آوای بوف در ۳۹۶ صفحه در بهار ۲۰۲۳ منتشر شده است. این کتاب تلاشی است در راستای بررسی بی طرفانه و جامع پدیده ختنه مردان/پسران با تاکید بر حقوق کودکان و حق مالکیت بر بدن و شناخت علمی مسئلۀ ختنۀ مردان/پسران در جامعه ایران؛ جهت آگاهی رسانی، بکارگیری در تدوین برنامه‏‏ها و سیاستگذاری‏‏های ‏‏مؤثری که مانع بروز پیامدهای سوء آن می شود. پدیده ختنه به عنوان عملی که بر روی بدن انسان اِعمال می شود در حوزه بررسی های حقوق فردی و مالکیت”حق بر بدن” قرار می گیرد که از منظر سنت و فرهنگ دینی، امری عادی و بهنجار شناخته شده است. اما با توجه به اینکه در جامعه معاصر هر فرد زیر هجده سال کودک محسوب می‌شود، نظریات نوین علم حقوق نیز تاکید میکنند که هرگونه تغییر در اندام‌ فرزند بدون دخالت و اجازه خود کودک نه تنها تجاوز به حقوق اوست بلکه ماهیت ضد آموزشی نیز در پی دارد. نظریه ای که منتقدان و موافقان خاص خود را دارد.

بنابراین ضرورت داشت مطالعه‌ای عمیق، کامل، چند بعدی و بومی اجتماع ایران درباب ختنه مردان یا پسران انجام پذیرد تا پاسخگوی بخشی از ابهام‌ها و پرسش های مربوط به این موضوعات باشد. بین سال های ۱۳۹۸ الی ۱۴۰۱ کامیل احمدی و دیگرهمکارانش شروع به انجام پژوهشی با هدف بررسی ابعاد مختلف ختنه مردان/پسران کردند که تحقیقات میدانی آن در بخشی از سالهای ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ انجام شد. این مطالعه با بهره گیری از پژوهش میدانی و رویکرد کیفی به ارزیابی تجریبات مشارکت کنندگان بر اساس مصاحبه هدفمند در میان تعدادی از ایرانیان ختنه شده ساکن داخل و خارج از کشور و نیز مصاحبه با برخی متخصصین و صاحب‌نظران پرداخته است.

فراوانی ختنه مردان/پسران جامعه نمونه برحسب دین

هدف از پژوهش این بوده است که با آگاه سازی جامعه نسبت به پیامدهای این عمل، مانع از آن شود که سرمایه های انسانی براحتی در تعبیر و توجیه سنت‌های فرهنگی پر مناقشه و تبلیغات گروه های ذی نفع اقتصادی، پزشکی و مذهبی گرفتار گردد. برای این منظور معنا و مفهوم ختنه، ریشه‏‏های تاریخی و گسترۀ جغرافیایی آن، رویکردهای ادیان و رشته‏‏های علمی مرتبط با این موضوع، کارکردها و دلایل استمرار ختنه و تجارب مشارکت‏‏‏کنندگان حوزه‏‏های مورد مطالعه؛‏ مباحثی است که در هشت فصلِ متفاوت سازمان یافته‏است. فصل اولِ کتاب، تصویری کلی از مسئلۀ ختنۀ مردان/پسران، پیشِ‏ رویِ خواننده می‏گشاید. فصل دوم کنکاشی است در چیستی ختنه و تیپولوژی و روش‏‏های انجام آن. فصل سوم بر پاره‏ای ابعاد تاریخی و جغرافیایی ختنه در دنیا متمرکز شده است. فصل چهارم به ماهیت دینی عمل ختنه از گذشته تا امروز پرداخته و برای این منظور به بررسی عمل ختنه در سه دین اصلی یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام پرداخته است.

سن مردان ایرانی جامعه نمونه در زمان ختنه

در فصل پنجم تلاش شده موضوع ختنه از دیدگاه علمی بررسی گردد و رویکرد کلی ‏‏‏هرکدام از رشته‏‏های علمی رایج در دنیای امروز به ختنۀ پسران را مشخص نماید. برای این منظور رویکرد پنج رشتۀ علمی که بیشترین مواجهه را با عمل ختنه دارند، انتخاب ‏‏‏شده‏اند: رویکرد زیست‏شناسانه و پزشکی، رویکرد مردم‏شناسانه، رویکرد روان‏شناسانه، رویکرد جامعه‏شناسانه، رویکرد آسیب‏شناسانه و رویکرد حقوقی. فصل ششم کارکردها و دلایل استمرار ختنه در دنیا از گذشته تا به امروز را مطرح می کند که به سه دستۀ کلی از کارکردهای: بهداشتی و پزشکی، کارکردهای اجتماعی /فرهنگی و کارکردهای اقتصادی اشاره کرده است. فصل هفتم که در حقیقت قلب کتاب و تمامی جزییات میدانی را در بردارد به بررسی و استخراج دیدگاه‏های مشارکت‏‏‏کنندگان پژوهش از منظر تجارب زیستۀ آن‏ها اختصاص دارد. فصل پایانی این کتاب، فصل هشتم، به ‏‏‏نتیجه‏گیری و ارائۀ راهکارهایی برای بهبود وضعیت فعلی پدیده ختنه مردان/پسران در ایران اختصاص یافته است. پیشنهادهای ‏‏‏ارائه‏شده در سه سطح راهبردی، برنامه‏ای و کاربردی ‏‏‏ارائه ‏‏‏شده‏اند و امید است اعتنای به این پیشنهادها بتواند به بهبود و کاهش بخشی از آسیب ها و مسائل مرتبط با ختنۀ مردان/پسران منجر شود.

فراوانی موافقان و مخالفان ختنۀ مردان/پسران

نتایج این پژوهش در تایید و یا نکوهش انجام عمل ختنه در پسران/مردان نیست، بلکه در تلاش است ضمن مطالعه‌ دوباره بر روی علت های پزشکی که در تایید انجام ختنه بیان میشود؛ به وجوه حقوقی مسئله، از جمله تعارض هایی که عمل ختنه در کودکان با مفهوم حق انتخاب و حق مالکیت انسان‌ها بر روی بدن خویش تاکید دارند نیز بپردازد. این پژوهش معتقد است بالندگی نسل نوین در سایۀ تقویت اراده و استقلال و دادن اختیار و حق انتخاب در افق زندگی اجتماعی، بدن، و روان هر فرد محقق می‌شود و کمترین کاری که می‏توان کرد این است که انجام عمل ختنه تا زمان بلوغ کودکان به‏‏‏‏تأخیر بیفتد تا هر فرد خود بتواند دربارۀ انجام دادن یا ندادنش تصمیم بگیرد.

برخی از داده های میدانی پژوهش بدین‌قرارند:

تداوم این سنت دارای زمینه هایی همچون: پذیرش دینی و قومی و تاکیدات مذهبی، هویت بخشی جنسیتی به مردان، مرد محوری و منافع مردان، شیخوخیت و پیرسالاری، استیلای فرهنگ و سنت، منافع تجاری حاصل از عمل ختنه در صنعت و مافیای پزشکی، مُد انگاری و وجوه زیبایی شناختی، عدم وجود جریان آزاد اطلاعات، عواید حاصل از برگزاری مراسم ختنه‌سوران، خلأهای قانونی… است که سد راه هرگونه تغییر و اصلاح در این زمینه می شود. ختنۀ پسران، برخلاف شیوع گستردۀ آن، مخالفان بسیاری نیز دارد که از دلایل آن می‏توان به نادیده گرفتن حقوق کودکان، اثرات سوء روانی و پاره‏ای تبعات پزشکی اشاره کرد]